56 - ÎCÂZ VE İTNAB
4484 Îcâz ve itnab, belâgat ilminin en önemli nevilerindendir. «Şırru'l-Fesâha» adlı eserin müellifi Hafaci'nin Bazı ulemadan yaptığı nakle göre belâgat, îcâz ve itnab demektir. Keşşaf müellifi Zemahşerî, belâgat yapan bir kimsenin sözü, yerine göre kısaltması, yerine göre de uzatması gerekir, der. Cahiz bu konuda şu beyti söylemiştir:
*****
Kabile hatipleri, bazen uzunca hitabeleriyle açıktan açığa karşı tarafa saldırırlarken, bazen de rakiplerinden korkup, saldırılarını gizliden gizliye yaparlardı.
Îcâz ile itnab arasında bir vasıta olup olmadığı konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bu vasıta, belâgat ilminde, îcâza dahil olan «müsavattır.» Sekkakî ve bir kısım belâgat uleması müsavatın varlığını kabul ederlerse de, makbul saymamışlardır. Bunlar müsavat'ı, belâgat ilmini bilmeyenlerin sözlerinden alınan ifadeler olduğu, şeklinde belirtmişlerdir.
Îcâz ise; maksudu en az kelime ile ifade etme sanatıdır.
İtnab ise; kastedilen mânayı daha çok kelime ile ifade etmektir. İbnu'l-Esir ve Bazı ulema da, müsavatın îcâz ve itnab arasında bir vasıta olmadığı görüşündedirler. Bunlara göre îcâz, ifade edilmek istenen mânanın fazla kelime kullanmadan verilmesi, itnab ise fazla kelime kullanarak ifade edilmesidir.
Kazvini şöyle der. Bu konuda en uygun olan şudur; kastedilen mânayı ifade etmenin başlıca yolu, ya mâna ile lâfzın müsavi olması, ya lâfzın mânadan az, fakat yeterli olması, ya da duyulan ihtiyaçtan dolayı, lâfzın mânadan çok olmasıdır. Bunlardan birincisi müsavat, ikincisi îcâz, üçüncüsü de itnabdır. Bu tarifteki «yeterlilik» ifadesi mânayı bozmadan, «duyulan ihtiyaç» ifadesi de lüzumsuz yere uzatmadan kaçınmak için kullanılmıştır.
Kazvini'ye göre müsavat, bir vasıtadır. Belâgat ilminde makbul olan bir nevidir, «el-lzah» adlı eserinde: Kazvini'ye neden müsavatı zikretmedin? Bu müsavatın mevcut olmadığını gösteren bir tercih midir, yoksa kabul edilmediği veya bir başka sebeple midir? diye sorulunca şu cevabı vermiştir; müsavat, Kur’ân'da hemen hemen yok gibidir. Ancak Kazvini müsavat'a «et-Telhis» adlı eserinde; ***** «..kötü tuzak ancak sahibine dolanır..» (Fatır, 43.) âyetiyle, «el-lzah» adlı eserinde; ***** «Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka bir söze geçinceye kadar onlardan yüz çevir.» (Enam, 68.) âyetiyle misal vermiş, ikinci âyetteki ***** nin mevsufu hazfedildiğini, birinci âyette ise ***** kelimesinde itnab olduğunu söylemiştir. Çünkü hile'nin kötülükten başka bir şey olmadığını, âyetteki istisna gayri müferrag veya istisnada kasr olduğu takdirde ***** kelimesinin hazfiyle müstesnada îcâz olduğunu belirtmiştir. Âyet; bütün insanları ezadan koruma gayesi güttüğünden, insana eza veren bütün kötülüklerden onu korumaktır. Âyette; ***** Arkadaşına en kötü zararı verir, şeklinde takdir yapılırsa, ifade temsil yoluyla meydana gelen istiareyi tebeiyye şekline girmiş olur. Zira âyetteki ***** fiili, ***** mânasındadır. Bu da ancak cisimlerde kullanılır.
Sekkaki, «el-Miftah» adlı eserinde belirttiğine göre, belâgat ilminde îcâz ve ihtisar, aynı mânadadır. et-Tibî de bunu aynen benimsemiştir. Bazı Ulemaya göre ihtisar, îcâzın hilafına, sadece cümlelerin hazfedilmesiyle yapılır. Şeyh Bahauddin, ihtisar'ın itnab'la hiçbir ilgisi olmadığını söyler. İtnab'ın ishab (çok söyleme) mânasına geldiği de söylenir. Tennuhi ve diğer belâgat ulemasının zikrettiğine göre itnab, ishab'dan daha hususidir. İshab, bir fayda sağlasın veya sağlamasın, sözü uzatmaktır.
1- Îcâz
4493 Îcâz; icâzu’l-kasr ve icâzu’l-hazf olmak üzere ikiye aynlır.
İcâzu’l-kasr, lâfzı veciz olan îcâzdır.
1) İcâz-ı Kasr
4493 Şeyh Bahauddin; az söz, eğer uzun sözün bir parçası ise buna icâzu’l-hazf, az söz eğer daha geniş bir mâna ifade ederse, buna icâzu’l-kasr adı verilir, der. Bir kısım ulema; îcâzı kısar'ın, az kelime ile çok mâna ifade etmek olduğunu söyler. Diğerleri ise, mânaya nazaran, kelimenin herkesçe bilinen şeklinden daha az olmasıdır, derler. Îcâzı kısar'ın belâgat sanatındaki güzelliğinin sebebi, fesahattaki üstünlüğüdür. Bu sebeble Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem); kelimelerin en güzeli bana verildi, buyurmuştur.
et-Tibî, «et-Tibyan» adlı eserinde hazifsiz yapılan îcâzı üç kısma a-yırır. Bunlar; îcâzu’l-kasr, îcâzu’t-takdîr ve el-îcâzu’l-câmi'dir:
a- İcâz-ı kasr, lâfzın mânaya göre kısalmasıdır; ***** (Neml, 30-31.) âyetleri buna misaldir. Bu âyette Cenabı Hak, mektubun başlığını, muhtevasını ve gayesini, birkaç kelime ile ifade etmiştir. Bir rivâyete göre; kelimeleri, mânaya denk bir şekilde beliğ bir vasıfla getirdiği söylenir.
Bu görüş, müsavatı îcâz'a dahil edenlerin görüşü olduğunu söylemek isterim.
b- İcâz-ı takdir, söylenen söze, ziyade mâna takdir edilmesidir. Bedrud-din b. Mâlik «el-Misbah» adlı eserinde bu nevi îcâza, îcâzı tadyik adını vermiştir. Bu nevi îcâz, lâfzı mânadan daha az olduğundan, ifadede bir eksikliktir. ***** «Kime Rabbinden bir öğüt gelir de (faizcilikten) vazgeçerse, geçmişi kendisinedir..» (Bakara, 275.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** cümlesi; hataları affolunmuş, bu hatalar aleyhine değil, lehine dönmüştür. ***** «..muttekilere yol göstericidir..» (Bakara, 2.) â-yeti de buna misaldir. Âyet, dalaletten sonra takvaya yönelen kimseler için, mânasındadır.
c- İcâz-ı câmi, bir kelimenin çeşitli mânalar ihtiva etmesidir. ***** «Allah adaleti ve ihsanı emreder..» (Nahl, 90.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** kelimesi; itikad, ahlâk ve ubudiyette bütün vecibelere işaret e-den ifrat ve tefrit arasında bulunan, mutavassıt olan, doğru yol mânasındadır. ***** kelimesi ise, Allah'a kulluk vecibelerindeki ihlas mânasındadır. Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ***** «Allah'ı görür gibi O'na kulluk etmendir», hadisi, kelimenin bu mânaya geldiğine bir delildir. Hadis'in mânası; Allah'a halisane niyetle, huzu ve huşu ile her an korku içinde ibadet etme ve yakınlara yardımda bulunma şeklindedir. İşte bu mâna, nâfile ibadetlerdeki ziyadeliktir. Bunlar, Allah'ın emirleri ile ilgili olanlarıdır. Nehiylerle ilgili olanlar, şehevani kuvvetlere i-şaret eden kötülükler, .***** kelimesi, öfkeden veya dinen haram olan şeylerden hasıl olan ifratlardır. ***** kelimesi, vehimden doğan taşkınlıklar, ***** kelimesiyle ifade edilmiştir. ■
4497 Bu konuda yapılan bazı rivâyetleri nakletmek isterim.
Hâkim, «Müstedrek»inde rivâyet ettiğine göre, İbn-i Mesûd şöyle demiştir: Kur’ân'da bu âyetten başka hayır ile şerri bir arada toplayan başka bir âyet yoktur. Beyhaki «Şuabu'l-İman» adlı eserinde Haseni Basri'nin, bu âyeti, okuduktan sonra şöyle dediğini nakleder: Allah size, hayrın ve şerrin tamamını, bu âyette toplamıştır. Yemin ederim ki Allah adl ve ihsan kelimeleriyle hiçbir şeyi terketmeden kendisine itaati bir arada toplamıştır. Fahşa, münker ve bagy kelimeleriyle de, kendisine karşı isyanın her nevisini ifade etmiştir.
Beyhaki, İbn-i Şihab'dan rivâyetle Buhârî ve Müslim'de mevcut: Kelimelerin en güzeli ile gönderildim, hadisinin mânası hakkında şöyle dediğini nakleder: Bildiğim kadarı ile kelimelerin en güzeli sözündeki mâna şudur; Allah, Resûlüne, bir veya birkaç konuda, önceki Kitaplarda farz kılınan pek çok hususları bir arada toplamıştır.
***** «Affetme yolunu tut..» (Araf, 199.) âyeti de bu kabildendir. Çünkü bu âyet, güzel ahlâkın her türlüsünü bir arada toplamıştır. Affetme, insanlar arasındaki karşılıklı haklarda kolaylık ve müsamaha göstermek, dine davette yumuşak ve merhametli davranmak, emri maruf ise, ezadan, harama bakmaktan ve benzeri yasaklardan kaçınmak; sakınmak ise, sabırlı olmak, iyi huy ve sevgi ile muamele etmektir.
Îcâzın bedii değerine misal, ihlas sûresidir. Bu sûre, Allah'a şirk koşmayı tenzih eden en kuvvetli sûredir. Sûre, ehli küfürden kırk kadar fırkanın iddialarını reddetmektedir. Bahauddin b. Şeddad, bu konuda müstakil bir eser yazmıştır.
***** «Ondan suyunu ve otlağını çıkardı.» (Nâziât, 31.) âyeti de buna misaldir. Âyetteki iki kelime, Allah'ın yeryüzünde kulları için yiyecek olarak bitirdiği bütün şeylere delalet etmektedir. Bunlar; ot, ağaç, hububat, meyve, ekin, odun, elbise, ateş ve tuzdur. Ateş, odun parçalarından, tuz da sudan elde edilir.
Aynı konuda misal olan ***** «Orada ne başları ağrıtılır, ne de akılları giderilir.» (Vakıa, 19.) âyeti;.başağrısı, akli dengenin kaybolması, mal-mülkün elden gitmesi, içilecek şeylerin tükenmesi ve içkinin meydana getirdiği bütün ayıpları bir arada toplamaktadır.
***** «Ey arz, suyunu yut, dendi..» (Hûd, 44.) âyetinde Cenabı Hak; emrediyor, yasaklıyor, haber veriyor, sesleniyor, vasfediyor, ad veriyor, helak ediyor, hayat veriyor, cennet ve cehennemle müjdeliyor ve önceki kavimlerin halini anlatıyor. Şayet bu âyetin ihtiva ettiği kelimelerdeki güzellik, belâgat, îcâz ve beyan hakkıyla şerhedilecek olsaydı, kalemlerin mürekkebi tükenirdi. Bu âyetteki belâgatı açıklamak üzere müstakil eserler yazılmıştır. Kirmani «el-Acâib» adlı eserinde, bu âyet hakkında şunları söyler: İslâm'a karşı olanlar, bu âyetin benzerini getirmenin insan gücünü aştığını ittifakla kabul etmişlerdir. Bunlar, beşer sözünü incelemişler, îcâzla birlikte ifadeyi bozmadan, âyetteki mevcud olan tasvirin lâfzındaki yüceliği, nazmındaki güzelliği, mânasındaki sağlamlığı ile, bu âyetin mislini getirememişlerdir.
***** «Ey karıncalar!
Yuvalarınıza girin, Süleyman'ın ordusu farkına varmadan sizi çiğnemesin..»
(Neml, 18.) âyetinde Cenabı Hak on bir çeşit sözü bir arada toplamıştır. Bunlar; nida, kinaye, uyarmak, ad verme, emretme, anlatmak, sakındırmak, tahsis etmek, umumileştirmek, işaret etmek, özür beyan etmek, şeklinde sıralanmıştır. Âyetteki nida ***** harfi, kinaye ***** kelimesi, uyarma ***** kelimesi, ad verme kelimesi emretme, ***** fiili anlatma, ***** kelimesi sakındırma, ***** fiili tahsis etme, ***** kelimesi umumileştirme, ***** kelimesi işaret etme, özür beyan etme ***** kelimesiyle ifade edilmiştir. Âyet, beş ayrı hukuku da göstermiştir. Bunlar; Allah'ın hukuku, Resûlü'nün hukuku, karıncanın hukuku, raiyyetin hukuku ile Hazret-i Süleyman'ın ordusunun hukukudur.
***** «Ey Adem oğulları! Her mescide güzel elbiselerinizi giyinerek gidin..» (Araf, 31.) âyetinde Allah, sözün ana unsurlarını bir arada toplamıştır. Bunlar; nida, umum, husus, emir, nehiy, mubah ve haberdir. Bazı ulema, âyetin devamı olan ***** «..yiyin için fakat israf etmeyin..» kısmında, Allah'ın bazı hikmetleri bir araya getirdiğini söyler.
***** «Musa'nın annesine bildirdik ki O'nu emzir..» (Kasas, 7.) âyetinde İbnu'l-Arabi şöyle der: Bu âyet, fesahat yönünden Kur’ân âyetlerinin en güzelidir. Âyette; iki emir, iki nehiy, iki haber ve iki müjde vardır.
***** «O halde sen emrolunduğun şeyi açıkça söyle ve müşriklere aldırma.» (Hicr, 94.) âyetinde İbn-i Ebî İşba şöyle der: Âyetin işaret ettiği mâna; sana vahyedilenin tamamını açıkla, bir kısmı Bazılarına ağır gelse bile, beyanı ile emrolunduğun âyetleri tebliğ et, şeklindedir. ***** ile ***** arasındaki benzerlik, tasrihin kalplerdeki tesirinde görülür. Tıpkı parçalanan camda olduğu gibi, âyetlerin tasrihi neticesinde, insan yüzünde burukluk ve sevinç, inkâr ve memnuniyet alâmetleri belirir. Âyetteki bu istiare'nin güzelliğine, îcâzın büyüklüğüne, ihtiva ettiği zengin mânaya bakın... Rivâyet e-dildiğine göre bazı Bedeviler bu âyeti işittiklerinde secde etmişlerdi. Niçin secde ettikleri sorulduğunda: 'Bu sözün fesahatından dolayı secde ettik' cevabını vermişlerdi.
***** «..orada canlarının çektiği, gözlerinin hoşlandığı her şey var..» (Zuhruf, 71.) âyetinin tefsirinde Bazı ulema şöyle demiştir: Bu iki lafızda büyük hikmetler toplanmıştır. Şayet, bütün insanlar bir araya gelerek âyette vasfedilen hususları açıklamağa çalışsalar, bundan daha iyisini bulamazlardı.
***** «..sizin için kısasta hayat vardır..» (Bakara, 179.) â-yetindeki kelimeler az olmakla beraber, mânası oldukça geniştir. İnsan bir başkasını öldürdüğünde, kendisinin de buna karşılık öldürüleceğini bilirse, başkasını öldürmeğe teşebbüs edemez. Kısasın uygulanması ile, insanların birbirini öldürmesi kalkmış olur. Öldürmenin ortadan kalkması ile, insanlara hayat sağlanmış olur. Bu âyet, veciz olma bakımından, aynı mânada Arablann kullandığı ***** Ölüm, öldürmeyi önler, sözünden yirmi kat üstünlüğe sahiptir.
İbnul-Esir, bu iki söz arasındaki üstünlük mukayesesini reddederek şöyle der:
Allah kelamı ile, kul kelamı arasında bir benzerlik olamaz. Bununla beraber ulema, düşünebildikleri mânalar üzerinde zihinlerini yormuşlardır. Âyetteki ifade ile, Arapların ifadesi arasındaki farkları şöyle sıralamışlardır:
1 - Arapların sözüne karşılık olan ***** kısas hayattır, âyeti, harf sayısı bakımından daha azdır. Âyette on harf olmasına karşılık, ***** ölüm öldürmeyi önler, sözünde on dört harf bulunmaktadır.
2- Öldürmenin yasaklanması, hayatı getirmeyebilir. Halbuki âyet, hayat sağlamaktadır. İstenilen de budur.
3- Âyetteki ***** nekre olarak gelişi, tazim ifade eder. Kısasda ***** «Onları, insanların hayata en düşkünü bulacaksın..» (Bakara, 96.) âyetinde olduğu gibi, yaşanmak istenen hayat vardır.
Halbuki Arapların sözünde, bu mâna mevcut değildir. ***** kelimesindeki ***** harfi, cins içindir. Bu yüzden hayatı ebedilikle tefsir etmişlerdir.
4- Âyette, Arapların sözü hilafına hayatın sağlanması vardır. Her öldürülen, başka birinin öldürülmesini engellemez. Aksine, daha çok teşvik eder. Böyle öldürme işi zulümdür. Katli önleyecek tek yol, kısastır. Çünkü kısasda, daimi bir hayat vardır.
5- Arapların sözünde mevcut olan ***** kelimesi tekrar ettiği halde, âyette böyle bir tekrar mevcut değildir. Tekrarın olmayışı, fesahati ihlal etmezse tekrar edilenden daha üstündür.
6- Âyette, Arapların sözü hilafına mahzuf bir takdire ihtiyaç yoktur. Halbuki Arapların sözünde ismi tafdil ve ondan sonra gelen kelimeyi takip eden ***** harfi cerri, birinci ***** kelimesinden sonra *****, ikinci ***** kelimesinden sonra da ***** kelimesi hazfedilmiştir. Böylece sözün takdiri şekli şöyledir: ***** Kısası infaz etmek, haksızlık ederek terketmekten daha iyidir.
7- Âyette tıbak sanatı vardır. Çünkü kısas'dan hayatın zıddı anlaşılır. Arapların sözünde bu sanat mevcut değildir.
8- Âyette bedi sanatı vardır. Bu sanat, iki zıddan biri olan ölümün, buna zıd olan hayata mahal ve mekan yapılmasıdır. Hayatın, kısas yoluyla yapılan ölümde istikrar bulması, sözün en mübalağalı şekilde ifade edilmesidir. Bu görüşü, Zemahşerî zikretmiştir. «el-İzah» adlı eserin müellifi Kazvini, Zemahşerî' nin Keşşaf'daki bu sözünü; kısas kelimesinden önce zarfiyet ifade eden ***** harfinin gelmesi, kısası sanki bu sözün menbaı yapmıştır, şeklinde açıklamıştır.
9- Arapların sözünde, harekeden sonra sükun gelmesi gibi, hoş olmayan bir takım hafiflikler mevcuttur. Halbuki harekesi kesintisiz olarak gelen kelimelerin telaffuzu kolay olduğundan, ifadede her harekeden sonra sükun gelen kelimelerin aksine, fesahat hissedilir. Bu aynen, hareket halinde olan bir şeyin durmasiyle, hareketinin kesilmesine benzer. Mesela, bir hayvan bir an kımıldar, hemen durdurulur, tekrar kımıldar tekrar durdurulursa, ne hareket etmiş ne de durmuş sayılır. Bu durumda, devamlı bağlı gibidir.
10- Arapların sözü, görünürde çelişkili gibidir. Çünkü bir şey, kendi kendini nefyetmez.
11- Âyette, dile zorluk ve ağırlık veren kaf harfinin tekrarı ve nun'un gunnesi yoktur.
12- Âyet, kaf harfinden sad'a geçişi sağlayan, telaffuz bakımından birbirine uygun harfler ihtiva eder. Âyetteki kaf harfi isti'la, sad da isti'la ve itbak harfleridir. Halbuki kaf harfinden, dil ucu ve boğazın son tarafına nazaran uzaklığından dolayı, lam'dan hemzeye geçişten daha rahattır.
13- Sad, ha ve ta harfleri ile telaffuzda ses güzelliği varken, kaf ve tanın tekrarında bu güzellik yoktur.
14- Âyette, hayat kelimesinin zıddı olan, vahşet ifadesi taşıyan katl kelimesi yoktur. İnsan tabiatı, katl kelimesinden çok, hayat kelimesine mütemayildir.
15- Kısas kelimesi, katl kelimesi hilafına, adaletin gereği olan eşitlik ifade eder.
16- Âyet, hayatın devamlılığına, Arapların sözü ise, hayatın yokluğuna dayanır. Hayatta kalmak, öldürülmekten daha şereflidir. Çünkü hayatın, ölüme nazaran önceliği vardır.
17- Arabın sözündeki hayat mânası, kısastaki hayat mânası anlaşıldıktan sonra ortaya çıkar. Halbuki «Kısasta hayat vardır» âyetinin mânası hemen anlaşılmaktadır.
18- Arapların sözünde ismi tafdil sigasında müteaddi bir fiilden alınmışken, âyette böyle bir durum yoktur.
19- İsmi tafdil sigası, umumiyetle müştereklik ifade eder; bu yüzden kısasın terki, katlin terki demek olur. Fakat aslında kısas, katlin tamamen nefyi-dir. Halbuki Arapların sözünde durum böyle değildir.
20- Âyet, kısasın şumulüne girdiğinden, öldürme ve yaralamayı şiddetle engellemektedir. Hayat, aynı zamanda bazı azanın kısasına bağlıdır. Çünkü bir uzvun kesilmesi, hayatın normal seyrini azaltır, hatta insanın ölümüne sebeb olur. Arapların sözünde bu incelik yoktur. Âyetin ***** lâfzıyla başlamasında, ö-zellikle Mü’minlerin korunduğuna işaret eden bir letafet mevcuttur. Âyette ifade edilen hayattan murat, sadece Müslümanlann hayatıdır. Çünkü kendilerinin dışında kalan insanlar olmasına rağmen hitap, kendilerine tahsis edilmiştir.
Îcâz'ın Nevileri Hakkında Bazı Görüşler
4534
1- İbn-i Kudame, ismi işaretleri, bedi sanatı içinde mütalaa ederek bunları, az kelime ile çok mâna ifade eden lafızlar şeklinde tefsir eder. Bu tarif, îcâz-ı kısar'ın tarifinden başka bir şey değildir. Fakat İbn-i Ebî'l-İsba, bununla îcâz arasında fark olduğunu belirterek, îcâzın delaleti mutabakat, işaretin delaleti ise, tazammun veya iltizam olduğunu söyler. Bundan anlaşılır ki, işaretten murat, Ellinci Bahiste izah edilen Mantuk başlığındaki bilgilerdir.
2- Kadı Ebû Bekr, «Îcâzu'l-Kur’ân» adlı eserinde, îcâz nevilerinden birine tadmin adı verildiğini zikreder. Tadmin; isim zikredilmeksizin, bir kelimede meydana gelen mânadır. İki kısma ayrılır. Birincisi, malum kelimesinde görüldüğü gibi, kelimenin yapısından anlaşılır. Çünkü her malum'un mutlaka bir alimi bulunur. İkincisi, Besmele'de oluduğu gibi, ibareden anlaşılır. Çünkü Besmele, tazim ve teberrük kasdiyle, her işe Allah'ın adı ile başlamayı öğreten bir ifadedir.
3- İbnu'l-Esir ve «Arusu'l-Efrah» müellifi Bahauddun Subki ile diğer Ulemaya göre hasr, gerek *****, gerek ***** veya benzeri edatlarla olsun, i'cazı kasr'ın bir nevidir. Bu edatlarla yapılan cümle, iki cümlenin yerini tutmaktadır. Aşağıdaki hususlar da aynen böyledir;
Atıf harfleri, amil'in yerini, aslında meful olan naibi fâil, fâilin yerini, zamir de, kısaltmak maksadiyle ismin yerini tutar. Muttasıl zamiri kullanma imkanı varken, munfasıl zamirin kullanılmaması da bu kabildendir.
***** Biliyorum ki sen ayaktasın, misalinde olduğu gibi, ***** babı aynen böyledir. Bu misalde bir isim, hazif olmaksızın iki meful yerine geçmektedir.
Ferra'nın görüşüne göre, takdir yapılmayan tenazu konusu, ileride anlatılacağı üzere, kısaltmak gayesi ile, müteaddi fiilin lazım fiil gibi kullanılarak mef-ufün kaldırılması, Malın yirmi mi, yoksa otuz mudur?, sorusuna mahal bırakmayan ***** istifham cümlesinde olduğu gibi, istifham ve şart edatları, ***** kelimesi gibi umum ifade eden kelimeler, müfredin tekrarını gerektirmeyen, kı-. saltma gayesi ile yerine bir harf getirilen tesniye ye cemi isimler, bu kabildendir. Bedi sanatının nevilerinden olduğu söylenebilecek diğer neviler de bu kabildendir. Bu, fevatihi's-Suver'de olduğu gibi, bir kelimenin birkaç mânaya gelmesiyle tevil imkanı bulunan kelimelerde görülür. Yukarıdan beri verilen bilgiler, İbn-i Ebî'l-lsba'dan alınmıştır.
2) Îcâz-ı Hazf
4543 Îcâz nevilerinden ikincisi olan îcâz'ı hazf'in zikre değer bazı faydaları vardır. Bunlar:
a- Mânası açıkça bilindiğinden, abes şeylere mahal bırakmamak veya sözü kısaltmaktır.
b- Mahzuf kelimeyi zikretmeğe zaman kalmadığına, zikredildiği takdirde, mühim olanın yapılmayacağına tenbihtir. Bu aynen, tahzir ve igradaki faydaya benzer. Her ikisi, ***** «..Allah'ın devesine ve onun su içme hakkına dokunmayın.» (Şems, 13.) âyetinde mevcuttur. Âyetteki ***** ifadesi, ***** fiilinin takdiriyle tahzir, ***** terkibi de ***** fiilinin takdiriyle igradır.
c- Haziften dolayı müphemlik görüldüğünden, tazim ve tefhim ifade eder.
«Minhacu'l-Bulega» adlı eserinde Hazim şöyle der: Hazif ancak, mahzufu gösteren kuvvetli bir delil bulunduğunda veya sayımı, uzun ve sıkıcı olan bazı şeyler sayılmak istendiğinde yapılırsa, yerinde olur. Bu gaye ile hazif yapılır, mevcut karine ile iktifa edilir. Karineye dayanarak terkedilen şeylerin düşünülmesi, insana bırakılır. Bu maksatladır ki, hayret ve korku veren hususlar insanı tesir altında bulundurur.
Cennet ehlinin durumuna işaret eden ***** «..oraya varıp da kapıları açıldığında..» (Zümer, 73.) âyeti buna misaldir. Âyette cevap mahzuftur. Çünkü cennet ehli, karşılaştığı bolca nimetleri sayamamış, bunları vasfetmekten aciz kalmışlardır. Bu durumda cennet nimetlerinin takdiri kendilerine bırakılmış, buna rağmen herbirine erişememişlerdir. ***** «..Bir görsen ateşin başında duruşlarını..» (Enam, 27.) âyeti de bu kabildendir. Âyette takdir edilen cevap, ifadeye sığmayacak şekilde feci bir durumla karşılaşırsın, şeklindedir.
4548
d- Nida harfinin hazfinde olduğu gibi, konuşmada sık sık tekrarından dolayı yapılan tahfiftir. ***** «Yûsuf, vazgeç..» (Yûsuf, 29.) âyeti buna misaldir. ***** deki nun ile, cemi salimdeki nun'un hazfi, bu kabildendir. Bir kıraata göre ***** (Hac, 35.) âyetindeki nun'un hazfi, ***** «Yürüyüp gitmeye yüz tutan geceye..» (Fecr, 4.) âyetindeki ya'nın hazfi, aynen böyledir. Bu âyet hakkında Sedusi, Ahfeş'e sorduğu soruya şu cevabı almıştır: Araplar-da âdet olduğu üzere mânasında değişiklik yapmak istedikleri kelimenin harflerini azaltırlar. Gece, bizatihi yürümez; fakat geceleyin yürünülür. Bu yüzden, fiildeki ya harfi hazfedilmiştir. Nitekim ***** «Annen de fahişe değildi..» (Meryem, 28.) âyeti de böyledir. Âyetteki ***** kelimesi, aslında ***** şeklindedir. Taşkınlıkta bulunan, gerçek fâil olmadığından, bu kelimenin son harfi hazfedilmiştir.
e- Hazfedilen kelime ile, ancak Allah kastedilmektedir. ***** «..gizliyi ve açığı bilendir..» (Enam, 73.) ve ***** «Her dilediğini mutlaka yapandır.» (Burûc, 16.) âyetleri buna misaldir.
f- Zikredilsin veya edilmesin, herhâl ü kârda hazfedilen kelimenin, bilinen bir kelime olmasıdır. Zemahşerî bunun açıkça ifade edilen kelimeden daha iyi anlaşılan karinenin bir nevi olduğunu söyler. Hamza'nın kıraatına göre: ***** «..adına birbirinizden dilekte bulunduğunuz ..»(Nisâ, 1.) â-yeti buna misaldir. Bu âyette, harfi cerrin tekrarı gerekirken, şöhretinden dolayı zikredilmemiş, şöhret zikrin yerine geçmiştir.
g- Saygıdan dolayı, hazfedileni korumaktır. ***** «Firavn dedi ki: Âlemlerin Rabbi de kim oluyor?» (Şuarâ, 23-24.) â-yetleri buna misaldir. Bu âyetlerde mübteda, Rab kelimesinden önce hazfedil-miştir. Bunlar; ***** şeklindeki haziflerdir.
Musa (aleyhisselâm), Firavn'ın davranışını, Allah hakkında soru sorma cüretini yadırgadığından, tazim ve tefhim ifadesi olarak, Allah kelimesini gizlemiştir. «Aru-su'l-Efrah» adlı eserde; ***** «Rabbim, bana kendini göster, Sana bakayım..» (Araf, 143.) âyeti, buna misal getirilmiştir. Âyetteki ***** kelimesi, ***** mânasındadır.
h- Hakaret mânası taşıması için, dile getirmekten sakınılmasıdır. ***** «sağırdırlar, dilsizdirler...» (Bakara, 18.) âyeti buna misaldir. Âyette mahzuf o-lan ***** zamiri ile ***** kelimesidir.
ı- Umum mâna kastedilmesidir. ***** «Yalnız Senden yardım dileriz.» (Fatiha, 4.) âyeti buna misaldir. Yani; ibadette ve yaşayışımızda, demektir. ***** «Allah esenlik evine çağırır..» (Yûnus, 25.) âyetindeki mahzuf, ***** herkesi, terkibidir.
k- Fâsılaya riayetten dolayı hazfedilmesidir. ***** «Rabbin seni
bırakmadı.....»(Duha, 3.) âyeti buna misaldir. Mahzuf olan zamir ***** dır.
l- Dilemek mânasındaki ***** fiilinde olduğu gibi, müphem bir kelimeden sonra, beyan kastedilmesidir. ***** «Allah dileseydi hepinizi doğru yola getirirdi.» (Nahl, 9.) âyeti buna misaldir. Yani; hidayetinizi dileseydi, size hidayet, verirdi, demektir. Zira; eğer dileseydi sözünü işiten, Allah'ın ne dilediğini bilemediğinden, haklarında Allah'ın dileyeceği şeyi merak ederler. Âyetteki şartın cevabı zikredilince, Allah'ın dilemesi ortaya çıkar. Bu durum, ekseriyetle şart edatından sonra görülür. Çünkü meşietin mefulu, cevabında mezkurdur.
m- Dilemek kelimesi, şart edatı olmadan, istidlal yoluyla cevabsız da gelebilir. ***** «Onun ilminden, ancak kendisinin dilediği kadarından başka bir şey kavrayamazlar..» (Bakara, 255.) âyeti buna misaldir. Beyan uleması, meşiet ve irade kelimelerinin mefulu, ancak garip veya büyüklük ifade ettiğinde zikredileceğini beyan ederler. ***** «Aranızdan doğru hareket etmek isteyenler için..» (Tekvir, 28.) ve ***** «Eğer bir eğlence edinmek isteseydik..» (Enbiya, 17.) âyetleri buna misaldir. Diğer fiiller dışında, meşiet fiilindeki mefulün mecburen veya çoğu kez hazfedilmesi, meşiet'in varlığı istenenin varlığını gerekli kılmasından-dır. Cevabın mazmunu gerektiren meşiet ancak, meşiet fiilinin cevabı olmakla mümkündür. Bu yüzden meşiete benzeyen irade fiilinin mefulu de mecburen hazfedilerek, şöyle demişlerdir: ***** edatından sonra meşiet fiilinin mefulu hazfe-dildiğinde bu meful, şartın cevabında mutlaka zikredilir. Bahauddin b. Subki «A-rusu'l-Efrah» adlı eserinde buna şu âyeti misal getirir: ***** «Rabbimiz dileseydi melekler indirirdi.»(Fussilet, 14.) âyetindeki meşi-et fiilinin mahzuf mefulü, ***** peygamberleri göndermeyi, terkibidir. Buna göre âyetin mânası: Eğer Rabbimiz elçiler göndermeyi dileseydi, melaikeyi gönderirdi, şeklinde olur. Zaten âyetin mânası da bunu gerektirmektedir.
4557 Şeyh Abdulkahir, hazfin faydaları arasında şunu da zikreder; hazfi gerekli olan hallerde bir ismin hazfedilmesi, zikredilmesinden daha güzeldir.
İbn-i Cinni, böyle bir hazfe, Arap dilinin kuvveti adını vermiştir. Zira hazif, dile kuvvet kazandırır.
3) İhtisar Gayesiyle Mefulün Hazfi
4558 İbn-i Hişam eserinde; nahiv ulemasınca âdet olduğu üzere, mefulün ihtisar ve iktisaren hazfini kabul ederek, ihtisarın bir delille, iktisarın da delilsiz hazfedildiğini söyler. Buna; ***** (Tûr, 19.) âyetini delil gösterir. Âyetin mânası; her iki fiili yerine getiriniz, şeklindedir. Beyan ulemasının dediği gibi, bu konudaki hakikat şudur:
Hazfin gayesi:
Bazen, bir işi yapanla yaptıranı tayin etmeksizin, sadece o işin vukuunu bildirmektedir. Bu durumda fiilin masdarı, u-mumi mâna ifade eden bir fiile isnad edilir. ***** Yangın çıktı, veya yağma edildi, cümlesi buna misaldir.
Bazan da fiilin sadece fâil tarafından işlendiğini bildirmeğe bağlıdır. Bu durumda meful zikredilmediği gibi, varlığı da aranmaz. Fâilin işlediği fiille iktifa edilir. Şayet hazfedilen mefulu var kabul edilecek olunursa buna mahzuf meful denmez. Bu durumda fiil, hazif maksadıyla meful almayan fiil kabul edilmiş olur. Şu âyetler buna misaldir. ***** «Benim Rabbim Odur ki öldürür, diriltir..» (Bakara, 258.), ***** «..Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?..» (Zümer, 9.), ***** «..yiyiniz, içiniz, israf etmeyiniz..» (Araf, 31.), ***** «Nereye baksan, bir nimet ve büyük bir mülk görürsün!» (İnsan, 20.) Âyetlerin sırası ile mânası; öldüren ve dirilten Rabbimdir!, ilim sahipleriyle ilimden nasibi olmayanlar eşit olabilir mi?, yiyiniz, içiniz, ancak israfı terkediniz, nereye baksan!..
***** «Medyen suyuna varınca..» (Kasas, 23.) âyeti buna misaldir. Musa (aleyhisselâm) hayvanlarını sularken, kavminin erkekleri arasına girmek istemeyen iki kıza acıdığından, yardıma koşmuştur. Yoksa onların, erkekler de-velerini sularken koyunlarını sulamaları mümkün olmadığından değildir. Âyetteki ***** den murad, sulamaktır, sulananlar değildir. Bunu iyice kavrayamayanlar, âyetin mânasına develerini sularlar, koyunlarını tutarlar, koyunlannı sulamı-yoruz, gibi takdirler yaparlar.
Hazfin gayesi bazan da, fiili fâiline isnad etmek, mefulüne bağlamaktır. Bu yüzden her ikisi de zikredilir. ***** «..faiz yemeyin..» (Âl-i İmrân, 130.), ***** «..Zinaya yaklaşmayın..» (İsrâ, 32.) âyetleri buna misaldir. Buna, mahzufu zikredilmeyen hazif nevi de denilir.
Bazan da lâfzın hazfi gerekir. Bu durumda takdirin bulunması kesinlik kazanır. ***** «..Allah bunu Peygamber mi göndermiş?..»(Fur-kan, 41.), ***** «..gerçi Allah hepsine de güzellik vaadetmiştir.» (Nisâ, 95.) âyetleri buna misaldir. Bazan da hazif olup olmadığı şüphe edilir. ***** «De ki: 'İster Allah diye çağırın, ister Rahmân diye, çağırın..» (İsrâ, 110.) âyetindeki durum böyledir. Âyetteki ***** fiilinin mânası ***** şeklinde düşünülürse, hazif yoktur. ***** şeklinde düşünülürse, hazif mevcuttur.
4) Hazfin Şartları
4562 Hazfin şartlan sekizdir:
a- Mahzufu gösteren bir delil bulunduğunda yapılan haziftir. Bu da ***** «..selam dediler..» (Hûd, 69.) âyetinde olduğu gibi, ya sözün gelişinden anlaşılır, bu durumda âyetin mânası ***** şeklinde olur; ya da kavl kelimesinin delaletiyle anlaşılır. ***** «Sakınan kimselere: 'Rabbiniz ne indirdi' denince, 'iyilik' derler..» (Nahl, 30.), ***** «'Selam' dedi, 'siz tanınmamış bir topluluksunuz..» (Zâriyat, 25.) âyetleri buna misaldir. Son âyetin mânası, ***** şeklindedir.
Bir sözün aklen doğruluğu ancak mahzufun takdiriyle mümkün olduğundan, bu takdir aklîdir.
Bazan mahzuf kelime, akli delille değil, başka bir delilden istifade edilerek tayin edilir. ***** «Size leş...haram edildi..» (Mâide, 3.) âyetindeki durum böyledir. Akıl, ölü etinin haram olmadığını kabul eder. Bir şeyin haram olması, her ölüyle ilgili değildir. Haram ve helal, işlenen fiillere bağlıdır. Bu du-rumda bir şeyin hazfedildiği aklen anlaşılır. Hangi ölü etinin yeneceğini tayin, şeri delille bilinir. Bu delil, Resûlüllah'ın şu hadisidir: ***** Leşi yemek haramdır. Akıl burada neyin helal, neyin haram olduğunu idrak edemez. «Tel-his» adlı eserin müellifi, bu hususun akılla bilindiğini kabul eder. Sekkaki de bu kaidenin Mutezile'ye ait olduğunu düşünmeksizin, «Telhis» müellifine tabi olur.
Mahzuf kelimeyi, bazan akıl tayin eder; ***** «Rabbinin emri geldiği zaman..» (Fecr, 22.) âyetinde durum böyledir. Âyette Allah'ın gelişi değil, azap emrinin gelişi anlaşılır. Çünkü akıl gelme işini, mahlûkatın bir vasfı olarak bildiğinden, Allah'ın gelişini, mümkün bir iş gibi kabul edemez. Bu bakımdan gelen, Allah'ın kendisi değil, emridir.
***** «..akitleri yerine getirin..» (Mâide, 1.), ***** «Anlaşma yaptığınız zaman Allah'ın ahdini yerine getirin..» (Nahl. 91.) âyet-leri de buna misaldir. Mânası; verilen söz gereği, Allah'ın ahdi gereği, demektir. Zira verilen söz ve ahid, insanın yerine getirdiği veya bozduğu, iki kelimedir. Vefa ile adem-i vefa, bu iki kelimede tasavvur edilmez. Vefa ile adem-i vefa, ancak bunların gereği ve kendileriyle ilgili olan hükümlerle gerçekleşir.
Mahzuf kelimenin tayini bazan, örf ve âdetle bilinir; ***** «..işte siz beni bunun için kınamıştınız.» (Yûsuf, 32.) âyetinde durum böyledir. Akıl, âyette bir hazif olduğunu kabul eder. Çünkü Yûsuf (aleyhisselâm), kınama fiiline hedef değildir. Âyetin, ***** «Sevda onun bağrını yakmış..» (Yûsuf, 30.) âyetine dayanarak ***** Siz beni onun sevgisinden ötürü kınamıştınız, şeklinde takdir edilmesi mümkündür. ***** «uşağından murat almak istemiş.» (Yûsuf, 30.) âyetine dayanarak kadın, Yûsuf (aleyhisselâm)ın sevgisi ile dolup taşmıştır. Âdet olduğu üzere, gerçek budur. Aşırı sevgiden dolayı, kimse kınanmaz. Çünkü sevgi, engellenmesi mümkün olmayan bir duygudur.
Hazfın bazan, mahzuf kelimenin bir başka yerde açıkça zikredilmesi ile tayin edilir. Böyle bir tayin şekli, hazfin şartlarından en kuvvetlisidir. ***** «Onlar Allah'ın gelmesini mi bekliyorlar?» (Bakara, 210.) âyeti buna misaldir. ***** «Yoksa Rabbinin azap emrinin gelmesini?..» (Nahl, 33.) âyetinin delaletiyle mânası, bizatihi Allah'ın değil, emrinin geldiği şeklindedir. ***** «ve genişliği göklerle yer arası kadar olan cennete..» (Âl-i İmrân, 133.) âyeti, Hadid süresindeki 21. âyetinin delaletiyle ***** «..genişliği gökle yerin genişliği gibi olup..» mânasındadır. ***** «Allah tarafından bir elçidir.» (Beyyine, 2.) âyeti ***** «Allah tarafından kendilerine bir elçi gelince..» (Bakara 101.) âyetinin delaletiyle ***** Allah tarafından, mânasındadır.
Hazfedilen kelimenin aslına delalet eden şartlardan biri, hazif yapılmadan önce, kelimenin cümledeki zâhiri mânasına, akli delil mâni olmaksızın âdete dayanmasıdır. ***** «..eğer savaş...bilseydik, sizinle gelirdik..» (Âl-i İmrân, 167.)âyetinde bu durum görülmektedir. Âyette hazfedilen kelime, savaş yeri mânasında olan mekan kelimesidir. Bundan da, savaşa elverişli mekan kastedilmektedir. Âyetin bu şekilde tefsir edilmesi, münafıkların savaşı herkes-den iyi bilmelerindendir. Aksi takdirde, savaşmayı bilmiyoruz, demeleri kendileri için bir utanç vesilesi olurdu. Fakat örf ve. âdet, savaşın hakikatini bilseydik şeklindeki sözlerine meydan bırakmazdı. Bu yüzden Mücahid, âyete ***** takdirinde bulunmuştur. Mücahid'in böyle bir takdirde bulunması, münafıkların Medine'den çıkmak istemediklerini Resûlüllah'a bildirmelerine işarettir.
Diğer bir şartı da, bir işe başlamayı ifade etmesidir. Besmele, buna misaldir. Yapılacak takdir, Besmele ile başlanacak işe göre yapılır. Başlanacak iş şayet Kur’ân kıraati ise ***** yemeğe başlama arzusu ise ***** fiileri takdir edilir. Beyan ulemasının ittifak ettikleri görüş budur. Nahiv uleması bu görüşe katılmamışlardır. Beyan ulemasının görüşünü, ***** «Haydi (geminin) içine binin, dedi. Onun akıp gitmesi de, durması da Allah'ın adıyladır..» (Hûd, 41.) âyeti ile ***** Rabbim, Senin adınla yatıyorum, hadisi doğrulamaktadır.
Diğer bir şartı da nahiv kaideleridir. ***** (Kıyame, 1.) âyetinin takdiri ***** şeklindedir. Çünkü şimdiki zamanı bildiren fiille yemin edilmez. ***** (Yûsuf, 85.) âyetinin takdiri ise ***** şeklindedir. Eğer fiilin cevabı müsbet olsaydı ***** «Vallahi tuzak kuracağım putlarınıza..» (Enbiya, 57.) âyetinde olduğu gibi, fiile lam ve nun harfleri dahil olurdu. Eğer mânada ittifak mevcut değilse, nahiv kaidesine göre bir takdir gerekir, ***** Allah'tan başka (gerçek) ilâh yoktur, cümlesinde haber, mahzuftur. Bu da, mevcudun kelimesidir. Fahruddin Razi bu görüşü reddederek şöyle der: Bu sözde, takdire ihtiyaç yoktur. Nahiv ulemasının böyle bir takdirde bulunması yanlıştır. Çünkü, mutlak olarak hakikatin nefyi, mukayyed nefyinden daha umumidir. Uluhiyet, mutlak olarak bir başkasından nefyedildiği zaman, mukayyed olarak mâhiyetin selbini gösterir. Hususi bir kayıdla mukayyed olan nefyedildiği zaman, başka bir kayıtla nefyi gerekmez. Nahiv ulemasının mevcud'un şeklindeki takdiri, Allah'tan başka her ilâh'ın kesinlikle nefyini gerektirir. Halbuki, yok olan bir şey hakkında söz söylenmez. Hakikatta yokluk, mukayyed olarak değil, mutlak surette nefyedilir. Zâhiri veya takdiri haberi bulunmayan mübteda düşünülemeyeceğinden, mutlaka bir haber takdiri gerekir. Mâna anlaşılsa bile, nahiv uleması nahvin hakkını vermek için takdirde bulunur.
İbn-i Hişam şöyle der: Mahzuf olan ibare, tam cümle veya cümleyi tamamlayan unsurlardan biri olduğu veya cümleye bağlı bir mâna ifade ettiği zaman, delilin şart koşulması gerekir. ***** «Vallahi, Yûsufu anıp durman..» (Yûsuf, 85.) âyeti bunun misalidir. Bunlar dışında olanların hazfi için delil aranmaz. Bilakis, mânevi kaidelere zarar vermemesi istenir. İbn-i Hişam, lafzi delilin, mahzufa aynen uyması şartını ileri sürer. Ferra'nın ***** «İnsan, bizim kendisinin kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor? Evet, toplarız, onun parmak uçlarını bile..» (Kıyame, 3-4) âyetlerinde ***** Hayır, o bizim gücümüzün yeteceğini sanıyor, şeklindeki takdirini reddeder. Çünkü âyetteki ***** fiili zan, takdir edilen ibarede ise ilim mânasındadır. Tekrar dirilme konusundaki tereddüd küfürdür. İnsan böyle bir tereddüdle emredilmemiştir. İbn-i Hişam bu konuda Si-beveyh'in şu sözünü tercih eder: Âyetteki ***** kelimesi, hal makamındadır. Mânası; kemikleri mutlak olarak toplamaya kadiriz, şeklindedir. Çünkü bir a-rada toplama işi, bunun böyle olacağını sanmaya nazaran, akla daha yakındır. Âyetteki ***** harfi, menfi cümlenin cevabında geldiğinden, âyetin cevabına ***** fiili takdir edilmiştir.
b- Hazfin şartlarından ikincisi, hazfedilen kelimenin, cümlenin bir cüzü olmamasıdır. Bundan dolayı fâil, naibi fâil, kâne ve benzerlerinin ismi hazfedile-mez. İbn-i Hişam ***** «..Allah'ın âyetlerini yalanlayanların durumu ne kötüdür!..» (Cuma, 5.) âyetinde İbn-i Atıyye'nin ***** Kavmin örneği, ne kötü örnektir, şeklindeki takdirini ele alarak şöyle der: İbn-i Atıyye bununla irabi tefsiri kastetmişse fâil, mahzuf olan ***** kelimesidir. Bu ise merduddur. Şayet mâna tefsiri kastetmişse ***** fiilindeki ***** kelimesine ait olan zamir, müstetir sayılır. O zaman, bu takdir doğru olur.
c- Hazfin şartlarından üçüncüsü, mahzufun tekid edilmemesidir. Hazif aslında, tekide ters düşer. Çünkü hazif, cümlede ihtisar gayesiyle yapılır. Tekid ise, cümleyi uzatır. Bu yüzden el-Farisi ***** «..bunlar iki büyücü..» (Tâhâ, 63.) âyetinde Zeccâc'ın ***** Bu ikisi, sihirbazdan başka bir şey değildir, şeklindeki takdirini reddederek şöyle der: Lam harfi ile hazif ve tekid, birbirine zıd şeylerdir. Fakat, delile dayalı hazif ve bunun tekidi meselesinde bir tezat yoktur. Çünkü delile dayalı olan mahzuf, zâhir kelime gibidir.
d- Dördüncü şart, mahzuf kelimenin ifadeyi kısaltmamasıdır. Bu bakımdan isim fiil, fiilin ihtisarı olduğundan hazfedilemez.
e- Beşinci şart, mahzuf kelimenin, zayıf bir amil olmamasıdır. Harfi cer ile fiili nasb ve cezmeden edatlar hazfedilemez. Bunlar ancak, hazfedildiğini gösteren kuvvetli delil bulunduğunda veya çokça kullanıldığı yerlerde hazfedilir.
f- Altıncı şart, mahzuf kelimenin bir başka kelime yerine kullanılmamasıdır. Bu konuda İbn-i Mâlik şöyle demiştir: Araplar, nida harfini ***** fiilinden ivaz olarak kabul etmezler, çünkü nida harfinin hazfine cevaz verirler. Bu sebeble-dir ki, ***** ve ***** masdarlarından ***** lar hazfedilmez çünkü bu ***** lar kelimenin aslında mevcut ***** harflerinin yerine gelmiştir, bu sebeble de hazfedilemezler. Ancak ***** «..namaz kılmayı..» (Enbiya, 73.) âyeti bununla kıyaslanamaz. ***** fiilinin haberi de hazfedilemez. Çünkü haber, fiilin masdarı yerine geçmiştir,
g- Yedinci şart, hazfedilen kelimenin, kuvvetli bir amilin mevcudiyetine meydan vermemelidir. Bu yüzden ***** «Allah hepsine de güzel sonucu vaadetmiştir..» (Hadid, 10.) âyetindeki kırâat, bununla kıyas edilmemelidir.
5) Hazifle İlgili Diğer Hususlar
4580 Ahfeş, mümkün olduğu takdirde, hazifte tedricilik olduğunu dikkate alarak ***** «ve öyle bir günden korkun ki hiç kimse kimsenin yerine bir şey ödeyemez..» (Bakara. 48.) âyetinde şöyle demiştir; ***** nin aslı, ***** dir. Önce harfi cerrin hazfiyle fiil ***** olmuş, zamir de hazfedilince ***** şekline girmiştir. Böyle bir kaide, nahiv ilminin latif bir yönüdür. Sibeveyh'e göre, her iki hazif aynı anda yapılmıştır. İbn-i Cinni, Ahfeş-in görüşünü makbul sayarak, aynı anda iki harfin hazfi yerine, ayrı haziflerin uygunluğunu kabul etmiştir.
4581 Hazifde asıl olan, kelimenin cümle içindeki yerinde takdir edilmesidir. Hem hazif yapılıp, hem de hazfedilen kelimenin cümledeki yeri dışında bir yerde takdir edilmesi, aslına muhalif olmamasıdır. Bu yüzden ***** Sadece Zeyd'i gördüm, cümlesinde olduğu gibi, tekaddüm eden müfesser bir kelime takdir edilir. Beyan uleması, ihtisas ifade etmesi için, müfesser kelimenin muahhar olarak takdirine cevaz vermişlerdir. Nahiv uleması da, aynı görüştedir. Bu durum ancak ***** «Semud (kavmine) gelince, onlara yol gösterdik.» (Fussilet, 17.) âyetinde olduğu gibi, müfesser kelimenin öne geçmesine engel olduğunda mümkün olur. Âyetteki bu engel, ***** dan sonra fiilin gelme-yişidir.
Asla muhalefeti azaltmak için, mümkün mertebe az sayıda hazif yapılması gerekir. Bu esasa göre ***** «..henüz âdet görmeyenler de böyledir..» (Talak, 4.) âyetinde el-Farisi'nin ***** Bekleme süresi üç aydır, şeklindeki takdiri zayıf kabul edilmiştir. Buna ***** kelimesinin takdir edilmesi daha uygundur. Şeyh İzzeddin şöyle demiştir: Hazfedilen kelimeler, gayeye en uygun ve en fasih kelimelerle takdir edilmelidir. Esasen Araplar konuştukları dilde, nasıl en uygun ve en güzel kelimeleri seçerek telaffuz etmişlerse, takdirde kullandıkları kelimeleri de aynı nitelikte seçerek takdir etmişlerdir. ***** «Allah Kabeyi insanlar için kıyam yeri yaptı..» (Mâ-ide, 97.) âyetinde Ebû Ali el-Farisi; ***** Allah Kabe'yi mevki yaptı, takdirinde bulunurken, başkaları ***** hürmet yeri takdirinde bulunmuşlardır. İkinci takdir, âyetin mânasına daha uygundur. Çünkü bu kelimenin takdiri, âyetteki ***** ve ***** kelimelerine fesahat bakımından daha uygundur. Âyete ***** kelimesinin takdiri ise, fesahattan uzaktır. İzzeddin b. Abdisselam; mahzuf kelimenin tadirinde güzel ile, en güzeli seçme konusunda tereddüd edildiğinde, en güzelin seçilmesi gerektiğini söyler. Çünkü Cenabı Hak Kur’ân'ı en güzel söz ifadesiyle vasıflandırmıştır. Kur’ân'ın telaffuz edilen kelimeleri nasıl en güzeli ise, mahzufunun da en güzel olması gerekir. Aynı şekilde, mücmel ile mübeyyen arasında tereddüd edildiğinde, mübeyyenin takdir edilmesi daha uygundur. ***** «Davud ve Süleyman'a da (lütfettik). Hani onlar bir ekin hakkında hükmediyorlardı..» (Enbiya, 78.) âyetinde ***** veya ***** şeklinde iki türlü takdir yapılabilir. İkinci takdir mübeyyen olduğundan, birinciye nazaran daha uygundur.
Bir cümlede fiil mahzuf, fâil baki veya mübteda mahzuf haberi baki ise, bu durumda ikinci şık tercih edilir. Çünkü mübteda, haberin aynıdır. Mahzuf kelime de, sabit kalan kelimenin aynıdır. Bu şekilde yapılan hazif, hazfedilmemiş gibidir. Fiilin durumu, mübtedaya göre farklıdır. Bu yüzden fâilin aynı sayılamaz. Ancak fiil hazfedildiği yerde veya benzeri başka bir yerde, ayrı bir rivâyet kendisini kuvvetlendiriyorsa, fiil hazfedilebilir. Birinci şıkka misal, ba harfinin fethi i-le okunan kıraata göre ***** «O evlerde O'nu tesbih ederler..» (Nûr, 36.) he harfinin fethi ile okunan kıraata göre de ***** «..sana da, senden öncekilere de şöylece vahyolunur..» (Şûra, 3.) âyetleridir. Birinci âyetteki takdir ***** ikinci âyette ise ***** şeklindedir. Bu iki â-yetteki fiilleri meçhul okuyan kıraata göre, takdir edilen isimler, fâil durumunda olduğundan, haberi mahzuf birer mübteda olarak takdir edilemez. İkinci şıkka misal, ***** «Onlara: 'Kendilerini kimin yarattığını?' sorsan, 'Allahtır' derler, (Zuhruf, 87.) cümlesinde ***** takdiri, ***** takdirinden daha uygundur.
Bir kelimede mahzuf, birinci veya ikinci harfler arasında olursa, ikincinin tercihi daha uygun olur. Bu yüzden ***** «..benimle tartışıyor musunuz?.» (Enam, 80.) âyetinde mahzuf, nunu vikayedir, merfu alâmeti olan nun değildir. ***** «..alev saçan bir ateşe..» (Leyl, 14.) âyetinde mahzuf olan müzariat ta'sı değil, bu harften sonraki ta'dır. ***** «..Allah ve Resûlünü hoşnut etmeleri daha uygundu..» (Tevbe, 62.) âyetinde mahzuf, birinci haber değil, ikinci haberdir. ***** «..Hac bilinen aylardadır..» (Bakara, 197.) âyetindeki mahzuf, birinci kelimeye değil, ikinciye muzaf olandır. Yani; ***** değil, ***** şeklindekidir. Bazen mahzufun, birinci kelimenin haberi şeklinde gelmesi gerekir. ***** kelimesini merfu okuyan kıraata göre ***** «Allah ve melekleri Peygambere salat etmektedirler..» (Ahzab, 56.) âyeti buna misaldir. Bu âyette haber, cemi sigası ile geldiğinden, melaike, kelimesine tahsis edilmiştir. Bazan da mahzufun, ikinci kelimenin haberi şeklinde gelmesi vaciptir. ***** «Allah ve Resûlü müşriklerden uzaktır..» (Tevbe, 3.) âyeti buna misaldir. Bu âyette haber, ikinci kelimeye tekaddüm ettiğinden, ikinci kelimenin haberi de aynen, birincisindeki gibi olur. Yani ***** demektir.
6) Hazfin Nevileri
4486 Hazfin bazı nevileri vardır:
a- Hazfu'l-iktita' adı verilen haziftir, kelimenin bazı harflerini hazfetmekle yapılır. İbnu'l-Esir, Kur’ân'da bu nevi hazfin bulunduğunu kabul etmez. Bazı ulema, hurûfu mukattaayı buna misal kabul ettiğinden, İbnu'l-Esir'in bu görüşünü, hurûfu mukattaa'dan her harfin, Kur’ân'ın isimlerinden biri olduğu görüşüne dayandığından, reddedilmiştir. Bazı ulema ***** «..başınızı meshedin.» (Mâide, 6.) âyetinde ba harfinin ***** kelimesinin ilk harfi olduğunu, diğer iki harfin hazfedildiğini iddia etmişlerdir. Bir kısım ulema da ***** «Ey Mâlik, diye seslendiler..» (Zuhruf, 77.) âyetini ***** şeklinde okumuşlar, bunu i-şiten bir kısım selef, terhim yapmak cehennem ehline ne sağlayacak, demiştir. Buna Bazıları şöyle cevap vermişlerdir; cehennem ehli mecalsizlikten dolayı kelimeyi tamamlayamamışladır.
***** kelimesindeki hemzenin hazfi, bu neve dahil olan haziftir; ***** «Fakat O Allah benim Rabbim'dir..» (Kehf, 38.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** kelimesinin aslı, ***** dir. ***** nin hemzesi, tahfif için hazfedilmiş, nun nun'a idgam edilmiştir. Bazı kıraatlara, şu âyetler misal teşkil ederler.
***** «..yer üzerine düşmesin diye göğü tutuyor..» (Hac, 65.), ***** «..sana indirilene..» (Bakara, 4.), ***** «Kim hemen iki gün içinde dönerse ona günah yoktur..» (Bakara, 203.), ***** «O (cehennem) büyük (belalar)dan biridir.» (Müddessir, 35.) âyet.
b- Hazfu'l-İktifa adı verilen haziftir. Bu nevi hazif, cümlenin mânasına göre aralarında telazüm ve irtibat bulunan iki kelimenin beraberce zikri gerekirken, bir nükteden dolayı, birinin zikriyle yetinilmesidir. Mahzuf kelime çoğunlukla, atıfla irtibat kurularak tahsis edilir. ***** «..sıcaktan sizi koruyacak elbiseler..» (Nahl, 81.) âyeti buna misaldir. Mahzuf olan ***** kelimesidir. Âyette ***** kelimesi zikredilmiştir. Çünkü hitab, ülkeleri sıcak olan Araplaradır. Onlara göre sıcaktan korunmak, soğuktan korunmaktan daha önemlidir. Bir kavle göre şöyle denilmiştir: Soğuktan korunmak ***** «..yün, tüy ve kıllarından bir süre kullanacağınız giyimlikler..» (Nahl, 80.), ***** «..sığınacağınız barınaklar varetmiş..» (Nahl, 81.), ***** «Hayvanları da yaratmıştır. Onlarda sizi ısıtacak bir çok faydalar vardır..» (Nahl, 5.) âyetlerinde önceden zikredilmiştir. Bu sebeple burada tekrar edilmemiştir.
***** «..iyilik Senin elindedir..» (Âl-i İmrân, 26.) âyeti de bu kabildendir. Burada mahzuf kelime, ***** kelimesidir. Hayır kelimesinin sarahaten zikredilmesi, kulların buna talep ve rağbette bulunmasındandır. Veya dünyada hayrın daha çok bulunması veyahut şerrin Allah'a izafesi edebe mugayir olmasındandır. Nitekim Resûlüllah ***** Ya Rabbi, şer Senden sadır olmaz, buyurmuşlardır.
***** «Gece ve gündüzde barınan herşey O'nundur..» (Enam, 13.) âyeti de bu neve bir misaldir. Âyette mahzuf olan, ***** ibare-sidir. Canlı ve cansız varlıkların iki halinden en çoğu, sükûn hali olduğundan, âyette özellikle sükûn zikredilmiştir. Çünkü her hareket halinde olan, mutlaka sükûn bulur.
***** «Onlar ki gaybe inanırlar..» (Bakara, 3.) âyeti de bu neve bir misaldir. Âyette ***** kelimesi mahzuftur. Çünkü bunların her ikisine îman, vaciptir. Âyette gaybın zikredilmesi, övgüye daha layık olduğundan, gaybe imanın, şuhudi imanı gerektirdiğindendir.
***** (Sâffât, 5.) âyetindeki mahzuf, ***** kelimesidir. ***** (Bakara, 2.) âyetindeki mahzuf kelime, ***** kelimesidir. Bunu İbnu'l-Enbari söylemiştir. ***** (Bakara, 185.) âyeti bunu teyid etmektedir.
***** «..çocuğu olmayan bir kimse ölürse..» (Nisâ, 176.) âyetindeki mahzuf, ***** kelimesidir. Bunun delili, kız kardeşe, mirasın yarısının vacib olmasıdır. Kız kardeşe düşen miras, babanın önceden vefat etmiş olmasıdır. Aksi takdirde, kıza miras düşmezdi.
c- Hazfu'l-İhtibak adı verilen haziftir. Bu hazif, belâgat ilminin en latif ve en bedii bir nevidir. Belâgat uleması içinde, bu nevi hazfi bilen veya başkasına öğreten, yok denecek kadar azdır. Ahmed b. Yûsuf er-Ruayni el-Endelusi, «Şerhu'l-Bediiyye» adlı eserinde buna yer vermediğini, böyle bir ismi bile kullanmadan Hazfu'l-Makali diye bahsettiğini, Zerkeşî «el-Burhan»ında zikreder. Bu konuda ilk eseri yazan, zamanımız ulemasından Burhanuddin el-Bikai'dir. «Şerhu'l-Bediiyye» adlı eserinde Ruayni şöyle der: İhtibak, Bedi' ilminin çok önemli bir nevidir.
İhtibak, cümlenin ilk kısmından, benzeri diğer kısmında bulunan kelimeler ile, ikinci kısmında bulunandan, benzeri birinci kısmında bulunan kelimelerin hazfedilmesine denir. Bunun misali; ***** «İnkar edenler (i çağıran)ın durumu tıpkı bağırıp çağırmadan başka birşey i-şitmeyene haykıranın durumu gibidir..» (Bakara, 171.) âyetidir. Bu âyette takdir; ***** Kâfirleri hakka çağıran peygamberlerin durumu tıpkı hayvanlara seslenen kimsenin durumu gibidir. Burada mahzuf olan ***** kelimesine, ***** cümlesi, ***** ye de ***** cümlesi delalet etmektedir.
***** «Elini koynuna sok, kusursuz olarak bembeyaz çıksın.» (Neml, 12.) âyetinde takdir, ***** elini beyaz olmayarak sok, ile ***** beyaz olarak çıkar, ifadeleridir. Âyetin birinci kısmından ***** ikinci kısmından ise ***** kelimeleri hazfedilmiş-tir.
Zerkeşî, ihtibak'ı şöyle tarif eder: İhtibak, bir cümlede birbirine benzer iki ifadenin beraberce gelmesidir. Bu iki ifadeden biri, diğerinin delaletiyle hazfedilir. ***** «Yoksa 'Kur’ân'ı uydurdu mu, diyorlar? De ki: 'Eğer O'nu uydurmuşsam, suçum banadır. A-ma ben sizin işlediğiniz suçlardan uzağım.'» (Hûd, 35.) âyetinde ihtibak'dan dolayı takdir; ***** Eğer onu uydurmuşsam günahı bana ait, siz bundan sorumlu değilsiniz, sizin vebaliniz de size, ben de sizin işlediklerinizden sorumlu değilim, şeklindedir.
***** «..iki yüzlülere de dilerse azab etsin, yahut tevbelerini kabul buyursun..» (Ahzab, 24.) âyetindeki takdir; ***** ***** O dilerse münafıklara tevbe nasib etmeyip, onlara azab eder, dilerse de onlara tevbe nasib edip aza-betmez, şeklindedir.
***** «..temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Temizlenince de onlara Allah'ın emrettiği yerden varın..» (Bakara, 222.) âyetindeki takdir; ***** Hayızdan kesilip gusledinceye kadar, onlara yaklaşmayın. Hayızdan kesilip yıkandıklarında onlara varın, şeklindedir.
***** «..iyi işle kötü işi birbirine karıştırdılar..» (Tevbe, 102.) âyetindeki takdir; ***** iyi işlerini kötü işlerine, kötü işlerini de iyi işlerine karıştırdılar, şeklindedir.
***** «Bir topluluk Allah yolunda çarpışıyordu. Öteki de inkârcı..» (Âl-i İmrân, 13.) âyetindeki takdir; ***** Mü’min bir topluluk Allah yolunda çarpışır, Kâfir bir toplum ise Tagût'un yolunda çarpışır, şeklindedir.
Kirmânî «el-Garaib» adlı eserinde, birinci âyetin takdirini şöyle yapar; ***** Ya Muhammed! Kâfirler çobanın güttüğü davara benzer. Âyetin her iki kısmından, diğerine delalet eden kısım haz-fedilmiştir. Bunların Kur’ân'da benzerleri pek çoktur. Cümlenin en beliğ şekli, ihtibak bulunan cümledir.
İhtibak kelimesi, ***** kelimesinden türemiştir. Bu da; bir şeyi kuvvetlice sıkıp sağlamlaştırmak, elbiseyi en iyi şekilde dikmektir. Elbisenin en iyi şekilde dikilmesi, ipliği sıkıca çekip, herhangi bir iz bırakmadan sağlam bir hale getirmekle mümkündür.
İhtibak'ın ***** kelimesinden alınması, şöyle açıklanabilir: Cümledeki hazif yerleri, atılan dikişler arasındaki boşluğa benzetilmiştir. Cümleyi büyük bir ustalıkla kurmasını bilen kudretli kalem sahibi müellif, cümledeki her inceliği bildiğinden, hazfedilen kelimelerin yerine, ifadeyi bozmadan, cümlenin güzelliği ve akıcılığını değiştirmeden, uygun kelimeler kullanır.
d- Hazfu’l-İhtizal adı verilen haziftir. Bu hazif, önceki hazif nevilerinden farklıdır, kendi arasında kısımlara ayrılır; bunlar: Bir ismin hazfi, fiilin hazfi, harfin hazfi veya birden fazla kelimenin hazfidir.
İsmin Hazfedildiği Yerler:
4604
1- Muzaf'ın hazfi; Kur’ân'da bunun misali cidden fazladır. Hatta İbn-i Cinni, bunun bin kadar âyette olduğunu söyler. Şeyh İzzeddin, «Kitabu'l-Mecâz» adlı eserinde, muzaf'ın hazfedildiği sûre ve âyetleri sırasına göre tertib etmiştir. Bazıları şunlardır: ***** (Bakara, 197.) âyetinde hazfedilen muzaf ***** veya ***** şeklindedir.
***** «..Asıl iyilik, Allah'a ve ahiret gününe îman..» (Bakara, 177.) âyetinde hazfedilen muzaf, ***** veya ***** şeklindedir. ***** «Size haram kılındı: Analarınız..» (Nisâ, 23.) âyetinde hazfedilen muzaf, ***** analarınızın nihakı, şeklindedir. ***** «..sana hayatın da, ölümün de kat kat azabını tattırırdık..» (İsrâ, 75.) âyetindeki hazfedilen muzaf, ***** kat kat azabı, şeklindedir. ***** kölelere, (Bakara, 177.) âyetindeki hazif ise, ***** köleleri hürriyete kavuşturma, şeklindedir.
3605
2- Muzafun İleyh'in hazfi; bu hazif, ***** «Rabbim beni bağışla!..» (Araf, 151.) âyetinde oluduğu gibi, mütekellim «ya»sında, ***** «Bundan önce de, bundan sonra da iş tamamen Allah'a aittir.» (Rum, 4.) â-yetinde olduğu gibi, gaye bildiren yerlerde, çokça kullanılır. Son âyetteki mah-zuf cümle ***** Galibiyetten önce de, ondan sonra da, şeklindedir. Ayrıca; ***** kelimeleri de çokça kullanılır. ***** «..onlara korku yoktur..» (Bakara, 38.) âyetinde ***** kelimesi, bir kıraata göre tenvinsiz zamme ile okunmuştur. Bu âyette mahzuf ibare ***** onlara herhangi bir şeyin korkusu yok (onlar herhangi bir şeyden korkmazlar), şeklindedir.
4608
3- Müptedanın hazfi; bu hazif, istifham'ın cevabında olur: ***** «Onun ne olduğunu sen nereden bileceksin, (o) kızgın bir ateştir.» (Kâria, 10-11.) âyetleri buna misaldir. Âyetteki mahzuf mübteda, ***** şeklindedir. Fa harfinin cevabından sonra da mübteda hazfedilir. ***** «Kim iyi bir iş yaparsa faydası kendisinedir..» (Câsiye, 15.) âyeti buna misaldir. Âyetteki mahzuf müpteda ***** onun yaptığı kendisi-nedir, şeklindedir. ***** «..ve kim kötülük yaparsa zararı kendisine-dir..» (Câsiye, 15.) âyetindeki mahzuf müpteda da ***** yaptığı kötülük kendisine aittir, şeklindedir. Makûl-i kavl'den sonra da müpteda hazfedilir. ***** «..(bu Kur’ân) öncekilerin masalları derler..» (Furkân, 5.), ***** «..(Bu), karışık hayallerden ibarettir..» (Yûsuf, 44.) âyetleri buna misaldir.
4609
4- Haberi, mânaca sıfatı olan müptedanın hazfi; bu nevi hazfe misal: ***** «Tevbe eden, ibadet eden..» (Tevbe, 112.) ve ***** «sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler..» (Bakara, 18.) âyetleridir.
Bunların dışında da müpteda hazfedilir. Buna misal; ***** «İnkar edenlerin, öyle (bolluk içinde) şehirlerde dolaşması seni aldatmasın.» (Âl-i İmrân, 196.) ile ***** «..sanki sadece gündüzün bir saati gibi kalmış olurlar..» (Ahkâf, 35.) âyetlerinde mahzuf müpteda ***** (Nur, 1.) ***** âyette ise ***** kelimesidir.
Merfu na't'ın haberi, hazfedilir; ***** «..yemişi de süreklidir, gölgesi de..» (Ra'd, 35.) âyeti buna misaldir. Hazfedilen haber, ***** kelimesidir. Haber hazfedildiği gibi, müptedanın da hazfi yapılabilir.
***** «..güzelce sabretmektir..» (Yûsuf, 18.) âyetindeki takdir; ***** veya ***** yapacağım iş sabretmektir, şeklindedir; ***** (Nisâ, 92.) âyetindeki takdir, ***** veya ***** şeklindedir.
4613
5- Mevsuf'un hazfi; buna misal: ***** «yanlarında da yalnız kendilerine göz dikmiş güzel gözlü eşler vardır.» (Sâffât, 48.) âyetidir. Hazfedilen mevsuf ***** şeklindedir. ***** «Geniş zırhlar yap..» (Sebe, 11.) âyetindeki mahzuf ***** şeklindedir. ***** (Nur, 31.) âyetindeki mahzuf da ***** şeklindedir.
4614
6- Sıfatın hazfi; buna misal: ***** «..her gemiyi zorla alırdı.» (Kehf, 79.) âyetidir. Âyette mahzuf olan sıfat ***** kelimesidir. Bu kelime, bir kıraata göre sıfat olarak okunmuştur. ***** «..işte şimdi gerçeği getirdin..» (Bakara, 71.) âyetinde mahzuf ojan sıfat ***** kelimesidir. Kur’ân, vazıh bir Kitap olmasaydı, mânasını inkâr ederlerdi. ***** «..kıyamet günü onlar için bir terazi kurmayız.» (Kehf, 105.) âyetinde mahzuf sıfat, ***** kelimesidir.
7- Matufun aleyh'in hazfi; buna misal: ***** «..değneğinle denize vur.. deniz yarıldı.», (Şuarâ, 63.) âyetidir. Hazfedilen kelime ***** vurunca, kelimesidir. Atıf vavı, talil «lam»ından önce geldiğinde, iki durum ortaya çıkar; birincisi: Mualleli mahzuf olan talil'dir. ***** «Mü’minleri güzel bir imtihandan geçirmek için..» (Enfâl, 17.) âyeti buna misaldir. Âyette mahzuf
olan muallel ***** Mü’minlere ihsanda bulunmak için bunu böyle yaptı, ibaresidir. İkincisi: Atfın sıhhati açıkça görünmesi için talilin, muzmer olan başka bir illete atfedilmesidir. Buna göre âyetin takdiri; ***** Kâfirlere azabını tattırmak, Mü’minlere de ihsanda bulunmak için bunu böyle yaptı, şeklinde olur.
8- Atıf harfleriyle birlikte matufun hazfi; buna misal: ***** «Elbette içinizden fetihden önce harcayan ve savaşanlar bir olmaz..» (Hadid, 10.) âyetidir. Mahzuf olan da ***** sonradan savaşan ve harcayanla, ibaresidir. ***** «.iyilik senin elindedir..» (Âl-i İmrân, 26.) âyetindeki mahzuf ise ***** kelimesidir.
9- Mübdel-i minh'in hazfi; buna misal: ***** «..dillerinizin yalan yere nitelendirmesinden ötürü..» (Nahl, 116.) âyetidir. Yani; ***** demektir. Âyetteki ***** kelimesi, mahzuf olan ha harfinden bedeldir.
10- Fâilin hazfi; bu hazif, masdarın fâili olması halinde caiz olur. ***** «İnsan hayır istemekten usanmaz..» (Fussilet, 49.) âyetinde mahzuf fâil ***** ibaresidir. Kisai buna, bir delil bulunduğunda, mutlak olarak cevaz vermiş, ***** «..can boğaza dayandığı zaman?.» (Vakıa, 83.) ve ***** «..nihayet bu atlar gözden kaybolduğu zaman..» (Sâd, 32.) âyetlerini buna misal getirmiştir. Birinci âyetteki ***** ikinci âyette ise ***** kelimeleridir.
4619
11 - Mefulün hazfi; Daha önce ifade ettiğimiz gibi, meşiet ve irade fiillerinin hazfedilen mefullerine dair pek çok misal vardır. Bu iki fiil dışındaki fiillerde de mefulün hazfi mevcuttur. ***** «..Buzağıyı (tanrı diye) benimseyenlere muhakkak Rablerinden bir öfke erişecektir..» (Araf, 152.) âyetinde mahzuf ***** kelimesi, ***** «Hayır (olmaz bu) yakında bileceksiniz.» âyetinde ise mahzuf, ***** yaptıklarının sonucunu, kelimesidir.
12- Hal'in hazfi; eğer hal, kavil olarak gelmişse, Kur’ân'da pek çok misali mevcuttur. ***** «..Melekler de her kapıdan yanlarına varırlar: Selam size,(derler)» (Ra'd, 23-24.) âyetleri buna misaldir. Mahzuf olan hal bu âyette ***** kelimesidir.
13- Münada'nın hazfi; bir kıraata göre okunan; ***** «(Ey millet) secde etmeniz gerekmez miydi?» (Neml, 25.) âyetinde ***** ibaresi mahzuf-tur. ***** (Kasas, 79.) âyetinde ise ***** ibaresi hazfedilmiştir.
4622
14- Âid'in hazfi; bu hazif dört yerde yapılır:
a- Sıla cümlesinde yapılana misal: ***** «Allah bunu mu peygamber göndermiş!?..» (Furkan, 41.) âyetidir. Âyette mahzuf kelime ***** deki he zamiridir.
b- Sıfatta yapılana misal: ***** «öyle bir günden korkun ki, o gün hiç kimse kimsenin yerine bir şey ödeyemez..» (Bakara, 48.) âyetidir. Âyette hazfedilen ***** kelimesidir.
c- Haber'de yapılana misal: ***** «..Gerçi Allah hepsine de güzellik vadetmiştir..» (Hadid, 10.) âyetidir. Âyetteki mahzuf ***** kelimesidir.
d- Hal'de yapılan hazif.
4623
15- Nime fiilindeki mahsusun hazfi; bu nevi hazfe misal: ***** «Gerçekten biz onu sabreden (bir kul) bulmuştuk. Ne güzel kuldu o» (Sâd, 44.) âyetidir. Âyette mahzuf kelime Eyyub kelimesidir. ***** «Ölçtük, biçtik.. Ne güzel ölçüp biçenleriz biz.» (Mürselât, 23.) âyetindeki mahzuf kelime ***** kelimesidir. ***** «..Takva sahiplerinin yurdu ne güzeldir.» (Nahl, 30.) âyetinde mahzuf kelime, ***** kelimesidir.
16- Mevsul'ün hazfi; buna misal: *****«..Bize indirilene de, size indirilene de inandık..» (Ankebut, 46.) âyetidir. Buradaki hazif i-kinci ***** den önceki ***** ismi mevsulüdür. Çünkü bize inen kitab, bizden öncekilere inen kitabın aynısı değildir. Bu sebeple mâ-i mevsul ***** «..Allah'a bize indirilene, İbrahim'e indirilene inanırız.» (Bakara, 136.) âyetinde ***** tekrar etmiştir.
7) Fiilin Hazfedildiği Yerler
4625 Fiil müfesser olursa, hazfi mecburidir; ***** «Eğer müşriklerden biri eman dileyip yanınıza gelmek isterse..» (Tevbe, 6.) ***** «Gök yarıldığı zaman..» (İnşikak, 1.), ***** «De ki: Eğer sahip olsaydınız..» (İsrâ, 100.) âyetlerinde müfesser fiiller hazfedilmiştir.
İstifham cevabında fiilin hazfi çokça yapılır; ***** «(Allah'ın azabından) korunanlara da Rabbınız ne indirdi, denildiğinde 'Hayır' dediler.» (Nahl, 30.) âyetinde ***** kelimesinden önceki müfesser ***** fiili, hazfedilmiştir.
Kavil'de fiilin hazfi de çokça yapılır; ***** «İbrahim, İsmail'le beraber evin temellerini yükseltiyor. 'Rabbimiz,..» (Bakara, 127.) âyetinde ***** ibaresi hazfedilmiştir.
Bunların dışındaki durumlarda da fiil hazfedilir. ***** «Kendi yararınıza olarak buna son veriniz..» (Nisâ, 171.) âyetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfedilmiştir.
***** «Onlardan önce o yurda yerleşen, imana ısınanlar..» (Haşr, 9.) âyetinde ***** dan önce ***** veya ***** fiili hazfedilmiştir. ***** «..sen ve zevcen cennette oturun..» (Bakara; 35.) âyetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfedilmiştir. ***** «Karısı da odun hammalı olarak.» (Tebbet, 5.) âyetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfedilmiştir. ***** «O namazı kılanlar..» (Nisâ, 162.) â-yetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfedilmiştir. ***** «..fakat Allah'ın Resûlüdür..» (Ahzab, 40.) âyetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfediimiştir. ***** «Şüphesiz Rabbin, hepsinin işlerinin karşılığını verecektir..» (Hûd, 111.) âyetinde ***** kelimesinden önce ***** fiili hazfedilmiştir.
8) Harfin Hazfedildiği Yerler
4629 İbn-i Cinni «el-Muhteseb» adlı eserinde şöyle der: Bize Ebû Ali naklederek Ebû Bekr'in şöyle dediğini rivâyet etti: Harfin hazfi, kıyasi değildir. Çünkü harfler, bir bakıma ihtisar gayesi ile kelimelere dahil olmuştur. Eğer harfler, kelimeden çıkarılacak olursa, ikinci bir ihtisar yapılmış olur ki, muhtasarın ihtisarı, hiçbir mâna ifade etmez.
İstifham hemzesinin hazfi, harfin hazfindendir.
İbn-i Muhaysın; ***** «..onları uyarsan da.. birdir..» (Bakara, 6.) âyetini, hemzenin hazfi ile okumuştur. Üç ayrı âyette geçen ***** «..budur Rabbim..» (Enam, 76, 77, 78.) âyetlerinde istifham hemzelerinin hazfini, buna misal kabul etmiştir. ***** «O başıma kaktığın nimet de..» (Şuarâ, 22.) âyetinde ***** ibaresindeki hemze hazfedilmiştir.
Harfi mevsufun hazfi, harfin hazfindendir. İbn-i Mâlik, bunun ancak ***** ile caiz olduğunu söyler. ***** «Onun âyetlerinden biri de, size korku ve ümit vermek için şimşeği göstermesi..» (Rûm, 24.) âyetinde ***** harfi hazfedilmiştir.
Harf-i cerr'in hazfi de bu kabildendir. Bu hazif, ***** veya ***** ile yapılır, ***** «Ey Muhammed!. Müslüman oldular diye seni minnet altında bırakmak isterler; de ki: Müslüman olmanızla beni minnet altında tutmayın, hayır;...sizi imana eriştirmekle Allah sizi minnet altında bırakır.» (Hucurat, 17.), ***** «..bağışlayacağını umduğum..» (Şuarâ, 82.), ***** «Siz öldüğünüz zaman...size vaadedi-yor..» (Mü’minûn, 35.) ayetlerindeki harfi cerler, hazfedilmiştir.
Harfin hazfi, bunların dışındaki harflerle de yapılır. ***** «..konaklar tayin ettik..» (Yâsin, 39.) âyetinde ***** takdiri, ***** «..onu eğriltmek isterler..» (Araf, 45.) âyetinde ***** takdiri, ***** «..dostlarından korkutuyor.» (Âl-i İmrân, 175.) âyetinde ***** Sizi dostlarıyla korkutuyor. ***** «Musa kavminden seçti..» (Araf, 155.) âyetinde ***** kavminden, ***** «(iddet süresi dolmadan) nikah bağını bağlamağa kalkışmayın..» (Bakara, 235.) âyetinde ***** şeklinde, harflerin hazfi yapılmıştır.
Atıf Harfinin hazfi, bu kabildendir. Ebû Ali el-Farisi, şu âyetleri buna misal göstermiştir.
***** «Binek vermen için sana geldiklerinde, 'Size binek bulamıyorum' dediğin zaman...üzüntüden göz yaşı dökerek geri dönenlere de bir şey yok.» (Tevbe, 92.) âyetinde ***** fiilinden önce vav harfi hazfedilmiştir. ***** «İnanmış olanların yüzleri, o gün, pırıl pırıldır.» (Gâşiye, 8.) âyeti, ***** «O gün bir takım yüzler zillete bürünmüştür.» (Gâşiye, 2.) âyetine atfen ***** kelimesinden önceki vav harfi hazfedilmiştir.
Cevap durumunda olan fa harfinin hazfi, bu kabildendir. Ahfeş buna ***** «..eğer bir hayır bırakacaksa, anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyyet etmek..» (Bakara, 180.) âyetini misal göstermiştir.
Nida edatının hazfi, bu kabildendir. Bu harfin misali Kur’ân'da çoktur. ***** «İşte siz öyle kimselersiniz ki.» (Âl-i İmrân, 119.), ***** «Yusuf, sen bundan vazgeç..» (Yûsuf, 29.), ***** «Şöyle demişti: Rabbim, kemiklerim zayıfladı..» (Meryem, 4.), ***** «..Ey göklerin ve yerin yaratanı!.» (Yûsuf, 101.) âyetleri buna misaldir.
4636 Kirmânî «el-A-caib» adlı eserinde; Kur’ân'da mevcut ***** kelimesinden önce, nida harfi olan ***** edatı, tazim ve tenzih gayesi ile çokça hazfedilmiştir. Çünkü nida'da bir bakıma emretme ifadesi vardır, der.
Hal durumunda olan mazi fiilin önündeki ***** harfinin hazfi de, bu kabildendir. ***** «..yahut göğüsleri daralıp size gelenler..» (Nisâ, 90.), ***** «..sana bir sürü bayağı kimseler uymuşken biz sana inanır mıyız?..» (Şuarâ, 111.) âyetleri buna misaldir.
***** i nafiyenin hazfi, bu kabildendir. Bu hazif, nefyedilen kelime muzari ise, kasemin cevabında zaruri olarak hazfedilir. ***** «Allah'a yemin ederiz ki, anıp durman..» (Yûsuf, 85.) âyeti buna misaldir. Bundan başka durumlarda da hazfedilir. ***** «..Oruca dayanamayanlar, bir düşkünü doyuracak kadar fidye verir..» (Bakara, 184.) âyetindeki hazif, ***** şeklindedir.
***** «Sizi sarsar diye arza ağır baskılar attı..» (Nahl, 15.) âyetindeki hazif ***** ibaresidir.
Tevtıe lam'ının hazfi de bundandır. ***** «..Bu dediklerinden vazgeçmezlerse.. uğrayacaklardır.» (Mâide, 73.), ***** «..Eğer onlara uyarsanız, şüphesiz müşrik olursunuz.» (Enam, 121.) âyetleri buna misaldir.
Emir "lam"ı da bunlardandır. Buna ***** «İnan kullarıma söyle namazlarını kılsınlar..» (İbrahim, 31.) âyeti misal getirilmiştir. Âyetteki hazif, ***** şeklindedir.
***** kelimesindeki lam'ın hazfi, uzun cümlede hafiflik getirir. ***** «Nefsini temizleyen iflah olmuştur.» (Şems, 9.) âyetindeki hazif buna misaldir.
4642 Tevkid nunu’nun hazfi de bu kabildendir. Ha harfini mensub okuyan kıraata göre ***** «Biz senin göğüsünü açmadık mı?» (İnşirah, 1.) âyeti buna misaldir.
Cemi nun'unun hazfi de bu kabildendir. Bir kıraata göre ***** «..Ama onlar büyü ile hiç kimseye zarar veremezler..» (Bakara, 102.) â-yeti buna misaldir.
Tenvin'in hazfi de bu kabildendir. Bir kıraata göre ***** «De ki: O Allah birdir. Allah Sameddir.» (İhlâs, 1-2.) âyetinde ***** kelimesindeki tenvin ile, ***** kelimesini mensub okuyan kıraata göre de ***** «..ne de gece, gündüzün önüne geçebilir..» (Yâsin, 40.) âyeti buna misal getirilmiştir.
Murab ve mebni kelimelerdeki harekenin hazfi, bu kabildendir. Farklı kı-raatlara göre aşağıdaki âyetler buna misal getirilmiştir. ***** «..yaratıcınıza tevbe ediniz..» (Bakara, 54.), ***** (Bakara, 67.), ***** «..kocaları daha çok hak sahibidirler..» (Bakara, 228.), ***** «..yahut nikah bağı elinde bulunan erkek vazgeçerse..» (Bakara, 237.), ***** «..kardeşimin cesedini gömmekten aciz miyim?.» (Mâide, 31.)
9) Birden Fazla Kelimenin Hazfi
4646 Bir cümlede iki muzaf, beraberce hazfedilir. ***** «Şüphesiz bu kalplerin takvasındandır..» (Hac, 32.) âyeti buna misaldir. Âyetteki hazif ***** «Allah'ın nişanelerine saygı göstermek, saygılı kalp sahiplerinin işidir.», şeklindedir. ***** «..elçinin ayak bastığı yerden bir avuç toprak aldım..» (Tâhâ, 96.) âyeti de mahzuf muzaf ***** Elçinin atının ayağını bastığı yerden, şeklindedir. ***** «..ölüm baygınlığı çökmüş insan gibi, gözleri dönerek sana baktıklarını görürsün..» (Ahzab, 19.) âyetinde mahzuf muzaf, ***** üzerine ölüm baygınlığı çökmüş kimsenin gözünün dönmesi gibi, şeklindedir.
***** «Onunla arasındaki mesafe iki yay kadar.» (Necm, 9.) âyetinde ***** fiilinin üç ismi ile, bir haberi hazfedilmiştir. Âyetin takdiri; ***** Yakınlık mesafesinin miktarı iki yay kadardır, şeklindedir.
***** babındaki fiillerin aldığı iki mefulün hazfi, bu kabildendir. ***** «..Hani aklınız sıra bana koştuğunuz ortaklarınız nerede?.» (Enam,
22.) âyetindeki hazif ***** Onları bana ortak kabul ediyordunuz, şeklindedir. Harfi cer'le birlikte mecrur kelimenin hazfi, bu kabildendir, ***** «..iyi işle kötü işi birbirine karıştırdılar..» (Tevbe, 102.) â-yetinde ***** kelimesinden sonra ***** kelimesinden sonra da ***** kelimeleri hazfedilmiştir. Atıfla birlikte (atıf harfi) atfedilen kelimenin hazfi, daha önce geçmişti.
4651 Şart edatı ile fiilin hazfi, talep ifade eden fiillerden sonra mecburidir. ***** «..bana tabi olun ki Allah da sizi sevsin..» (Âl-i İmrân, 31.) â-yeti buna misaldir. Bu âyette hazif ***** eğer bana uyarsanız, şeklindedir. ***** «İman eden kullarıma söyle: Namazı kılsınlar..» (İbrahim, 31.) âyetindeki hazif ***** eğer sen söylersen onlara kılarlar, şeklindedir. Zemahşerî; ***** «..öyleyse Allah verdiği sözden dönmez..» (Bakara, 80.) âyetini bu kabilden saymıştır. Âyetteki hazif, ***** eğer siz Allah ile bir sözleşmeye girerseniz, Allah sözünden caymaz, şeklindedir. Ebû Hayyân; ***** «De ki: Neden daha önce peygamberleri öldürüyordunuz?..» (Bakara, 91.) âyetinde, şart edatı ile fiilin hazfini, bu kabilden saymıştır. Âyetteki hazif ***** Eğer size indirilene inanıyor idiyseniz, niçin öldürüyordunuz. şeklindedir.
4654 Şart edatındaki cevabın hazfi, bu kısımdandır; ***** «..haydi yapabilirsen yerin içine (inebileceğin) bir delik, ya da göğe (çıkabileceğin) bir merdiven ara ki..» (Enam, 35.) âyeti bu kabildendir. Âyetteki mahzuf cevap ***** şeklindedir. ***** «Onlara: 'Önünüzdeki ve arkanızdaki (geçmiş ve gelecek) olaylardan sakının ki esirgenesiniz' dendiği zaman (yüz çevirirler).» (Yâsin, 45.) âyetindeki mahzuf cevap kendinden sonra gelen âyetteki ***** kelime-sinin delaletiyle ***** şeklindedir. ***** «..yardım için bir o kadarını daha getirsek (yine yetmez).» (Kehf, 109.) âyetindeki mahzuf cevap; ***** fiilidir. ***** «Suçluları bir görsen; Rablerinin huzurunda (utançtan) başlarını öne eğmiş..» (Secde, 12.) âyetinde mahzuf cevap; ***** Çok feci bir manzara görürdün, şeklindedir. ***** «Eğer size Allah'ın lütfu ve rahmeti olmasaydı ve Allah çok şefkatli ve merhametli olmasaydı..» (Nûr, 20.) âyetindeki mahzuf cevap ***** fiilidir. ***** «..Eğer biz onun kalbini pekiştirmemiş olsaydık..» (Kasas, 10.) âyetindeki mahzuf cevap ***** şeklindedir.
***** «..eğer, oradaki henüz kendilerini tanımadığınız Mü’min erkek ve kadınları bilmeyerek ezmek suretiyle üzüntüye kapılmanız ihtimali olmasaydı..» (Feth, 25.) âyetindeki mahzuf cevap ***** Ehli Mekke'yi size kırdırırdı, şeklindedir.
Kasem cümlesinin hazfi de bu kabildendir. ***** «Ona çetin bir azap edeceğim..» (Neml, 21.) âyetideki mahzuf kasem cümlesi ***** kelimesidir. Kasem cümlesi hazfedildiği gibi, cevab da hazfedilir. ***** «Andolsun söküp çıkaranlara.» (Nâziât, 1.) âyetindeki kasemin mahzuf cevabı ***** şeklindedir. ***** «Sâd. Şerefli Kur’ân'a Andolsun ki..» (Sâd, 1.) âyetinde ***** O Kur’ân mutlaka mucizedir, kelimesi, ***** «Kâf. Şerefli Kur’ân'a andolsun ki..» (Kâf, 1.) âyetinde ise ***** İş onların sandığı gibi değil, cümlesi, kasemin mahzuf cevabıdır.
Zikredilen bir şeye, sebeb olan cümlenin hazfedilmesi, bu kabildendir. ***** «..hakkı gerçekleştirsin, batılı da ortadan kaldırsın diye..» (Enfâl, 8.) âyetinde hazfedilen cümle; ***** cümlesidir.
Birçok cümlenin hazfi de bu kabildendir. ***** «..Hemen beni gönderin. Yusuf! Ey doğru sözlü..» (Yûsuf, 45-46.) âyetlerinde hazfedilen ***** Beni Yûsuf'a gönderin, ona rüyayı yo-rumlattırayım, (dedi). ***** onun dediğini yapıp gönderdiler, elçi ona gelince ey Yûsuf, dedi, cümleleridir.
4658 Yukarıda misalleri görüldüğü gibi, mahzuf cümle yerine, bazen bir başka cümle takdir edilmez, bazen de buna delalet eden bir cümle takdir edilir. ***** «Eğer yüz çevirirseniz, artık ben, size gönderildiğim şeyi duyurdum..» (Hûd, 57.) âyetinde olduğu gibi, ancak bu âyette şartın cevabı ***** fiili değildir; çünkü tebliğ işi, tebliği kabul etmeden öncedir. Âyetin takdiri şöyledir: ***** Eğer siz Allah'ın emirlerine kulak asmazsanız, bundan sorumlu olacak olan ben değilim, veya ***** Boşuna mazeret beyan etmeyin, çünkü ben risalet görevimi yerine getirdim, şeklindedir. ***** «Eğer seni yalanlıyorlarsa, senden öncekileri de yalanlamışlardı..» (Fâtır, 4.) âyetinde mahzufa delalet eden cümle ***** Üzülme, sabret, cümlesidir. ***** «..tekrar başlarlarsa evvelkilerin hükmünün uygulanacağını..» (Enfâl, 38.) âyetinde mahzufa delalet eden cümle de ***** Onlara isabet eden kendilerine de isabet eder, cümlesidir.
2- İtnab
4659 Îcâz; îcâzı kasr ve îcâzı hazif şeklinde ikiye ayrıldığı gibi, itnab da best ve ziyade olmak üzere ikiye ayrılır.
B- İtnab-ı Best
4660 Bu nevi itnab, cümleleri çoğaltmak suretiyle yapılır.
***** «Şübhesiz göklerin ve yerin yaratılışında..» (Bakara, 164.) âyetinde; her asır ve zamanda insan ve cinlerin alimi ve cahiline, îman edeni veya etmeyenine hitap edildiğinden itnab, en beliğ bir şekilde yapılmıştır. ***** «Arşı taşıyanlar ve onun çevresinde bulunanlar, Rablerini överek tesbih ederler, O'na inanırlar..» (Gâfir, 7.) âyetinde itnab, ***** cümlesidir, çünkü hamele-i arşın imanı malumdur. Âyetteki itnab, imanın değeri gösterilerek, daima teşvik edil-mesindendir. ***** «..müşriklerin vay haline, onlar ki zekatı vermezler..» (Fussilet, 6-7.) âyetlerinde itnab vardır. Çünkü müşriklerin zekat vermeleri düşünülemez. Âyetteki nükte Mü’minleri zekat vermeğe teşvik, vermemekten sakındırmaktır. Yüce Allah zekat vermemeyi müşriklerin vasıflarından biri olarak göstermiştir.
B- İtnab-ı Ziyade
1) Cümleye Bazı Harfler ve Edatların Dahil Olması
4662 Bu nevi itnabın da çeşitleri vardır:
Cümleye Bazı Harfler ve Edatların Dahil Olması. Bunlar; ***** lamu'l-ibtida, lamu'l-kasem, istiftah edatı ***** tenbih ha'sı teşbihin tekidinde kullanılan *****, istidrakin tekidinde kullanılan ***** , te-menni'yi tekidde kullanılan ***** , terecciyi tekidde kullanılan *****, şan ve fasl zamirleri, şartı tekid için kullanılan ***** , istikbale delalet eden ***** ve ***** harfleri, fiili tekid eden nun'lar, lamu't-tebriye, nefyi tekid için kullanılan ***** ve ***** harfleridir. Bu harflere sözün tekid edilmesi, muhatabın münkir veya mütereddit olması halinde, ayrı bir değer kazanır.
Tekid, muhatabın inkâr derecesine göre değişir. Bunun misali; Hazret-i İsa tarafından gönderilen elçilerin yalanlanmalarıdır. Elçiler ilk yalanlandıklarında ***** «..Biz size gönderilen elçileriz.» (Yâsin, 14.) şeklinde ifade kullanmışlardır. Bu âyette cümle, tekid ifade ***** ile isim cümlesi şeklinde gelmiştir. Elçiler ikinci sefer aynı durumla karşılaşınca ***** «Dediler ki: Rabbimiz bilir ki biz size gönderilmiş elçileriz..» (Yâsin, 16.) şeklinde ifade kullanmışlardır. Elçilere muhatap olanlar; ***** «Dediler ki: "Siz de bizim gibi insandan başka bir şey değilsiniz. Rahmân bir şey indirmemiştir. Siz sadece yalan söylüyorsunuz".» (Yâsin, 15.) sözleriyle, inkârda son derece aşırı gittikleri için âyet; kasem, ***** lam'ı tekid ve isim cümlesiyle tekid edilmiştir.
Bazen cümle, muhatap münkir olsa bile, ikrar ettiği gibi amelde bulunmadığından, inkâr edenin durumuna düştüğü için bu harflerle tekid edilir. Bazen de muhatap münkir olmasına rağmen, düşündüğü takdirde, inkârdan dönebileceğine dair elinde açık deliller bulunduğundan, cümlede tekid yapılmaz. Buna ***** «Sonra siz, bunun ardından öleceksiniz. Sonra siz kıyamet günü muhakkak diriltileceksiniz.» (Mü’minûn, 15-16.) â-yetleri delil getirilmiştir. Âyetin muhatabı olanlar, ölümü inkâr etmedikleri halde gafletlerinden dolayı, inkâr edenler durumuna düştüklerinden, âyetteki ***** kelimesi iki, şiddetli inkâra rağmen, baas kelimesi de, bir tekid harfi olmuştur. Kıyamette tekrar dirilme ile ilgili açık delillerin bulunması, inkâra mahal bırakmamasına rağmen, muhatapların bu delilleri dikkate almalarını teşvik için, kendileri inkâr etmeyenler durumunda kabul edilmiştir. ***** (Bakara, 2.) âyeti de bu kabildendir. Kur’ân hakkında şüpheye düşenler olmamasına rağmen şüphe, umumi mânada la ***** harfi ile nefyedilmiştir. Fakat Kur’ân hakkında şüpheyi izale eden açık deliller bulunduğundan şüphe, yokmuş gibi kabul edilir. Bu aynen, inkâr edenlerin, etmeyenler durumuna düşmelerine benzer.
Zemahşerî şöyle der: Mü’minûn sûresi 15. âyetinde sözü edilen ölümün şiddetle tekidi, insanın bunu daima göz önünde bulundurması, hiçbir zaman aklından çıkarmamasını tenbih gayesiyle yapılmıştır. İnsan, er-geç ölümü tadacaktır. Bu mânayı sağlamak üzere âyette, üç ayrı tekid mevcuttur. Dünya hayatında insan, güya baki kalacakmış gibi, bütün gücü ile dünyaya sarılır. Aynı sûrenin 16. âyetinde baas, sadece inne harfi ile tekid edilmiştir. Çünkü bunun, münakaşa ve inkan yapılmayacak şekilde açık delilleri bulunmaktadır.
et-Tac b. Firkah şöyle der: Âyette geçen ölüm kelimesi, insan nevi'nin halef-selef olarak baki kalacağını iddia eden Dehriyye'yi red etmek için tekid edilmiştir. ***** «De ki: 'Rabbim hakkı için mutlaka diriltileceksi-niz..» (Tegâbun, 7.) âyetinde olduğu gibi, Kur’ân'ın bazı âyetlerinde baası inkâr edenlere cevap verilerek tekidde bulunulduğu için, bu âyette tekide lüzum görülmemiştir.
Başkaları da şöyle demiştir: Atıf harfi, matuf ile matufun aleyh arasında müşterekliğinden, tekid lamı bu âyette tekrar zikredilmemiştir.
Lam'ı tekid bazan, kendisine bir şey anlatılan kimseye merakını gidermek üzere söylenen sözde kullanılır. ***** «..zulmedenler hakkında bana söz söyleme..» (Hûd, 37.) âyeti buna misaldir. Âyetin mânası: Ey Nuh, bana kavminin durumundan söz etme, şeklindedir. Bu mâna, Nuh kavminin azaba layık olduğuna işaret eder. Bu durumda muhatap, onların gerçekten azaba mahkum olup olmadıkları hususunda tereddüd eden kimse durumuna düşer. Bu tereddüd, âyetin sonunda mevcut ***** cümlesindeki te-kidle giderilmiştir.
***** «Ey insanlar, Rabbinizden korkun.» (Hac, 1.) âyeti, bu konuda ayrı bir misaldir. Bu âyette Allahü teâlâ insanlara, semeresi ahirette görülecek olan takvayı emrettiğinden onlar, kıyametin vasfını merakla öğrenmek istediler. Bu merakı ***** «çünkü zelzelenin saati cidden korkunç bir şeydir.» (Hac, 1.) âyeti tekid ile gelerek şüphe giderilmiş, takvanın lüzumuna işaret edilmiştir.
***** «Ben kendimi temize çıkarmıyorum..» (Yûsuf, 53.) âyeti de buna ayrı bir misaldir. Âyette, muhatabı hayrette bırakan, masum ve suçsuz olduğu halde, nefsini tebriye edemeyen Yûsuf (aleyhisselâm) sözü hakkında tereddüde sevkeden bir durum mevcuttur. Bu yüzden âyetin devamı olan ***** «..çünkü nefis, daima kötülüğü emredicidir..» (Yûsuf, 53.) cümlesiyle tekid edilmiştir.
Cümle bazan, tergib maksadıyla tekid edilir. ***** «..onun tevbesini kabul etti. O, tevbeyi çok kabul edendir..» (Bakara, 37.) âyetinde bu durum mevcuttur. Allahü teâlâ bu âyette, kulları tevbeye rağbet ettirmek için dört ayrı tekidde bulunmuştur.
Bahiste geçen edatların mânası ve kullandığı yerler hakkında geniş bilgi, Kırkıncı Bölümde verilmiştir.
Yukarıda ifade edilen tekid edatları ile ilgili bilgilere, şunları da ilâve etmek isterim: İnne ve lam'ı tekid, cümlede beraberce bulunursa bu cümle, üç kez tekrar edilen cümle gibi olur. Çünkü inne kelimesi, cümlede iki kez tekrar gücünü taşır, buna lam'ı tekid de ilâve edilince, üçüncü tekrar sağlanmış olur. Bu konuda Kisai'nin şöyle dediği rivâyet edilir: Lam, haberi tekid eder, inne i-se, ismi tekid eder. Bu sözde gerçek payı yoktur. Çünkü tekid edilen, inne'nin ismi ve haberinden ziyade, cümlenin taşıdığı hükmüdür. Fiillerin sonuna gelen müşedded tekid nun'u, fiilin üç kez tekrarını, nun-u muhaffefe de iki kez tekrarını gösterir. Sibeveyh: ***** ifadesindeki elif ve ha, tekid ifade etmek üzere eyyu kelimesine ilâve edilmiştir. Böylece ya edatı iki kez tekrar edilmiş, ismi de tenbih durumuna girmiştir, der. Sibeveyh'in bu görüşüne, Zemahşerî de katılmıştır.
***** «İnsan: 'Öldüğüm zaman mı diri olarak çıkarılacağım, diyor.» (Meryem, 66.) âyetinin tefsirinde Curcâni, «Nazmu'l-Kur’ân»nında şunları söyler: Sevfe kelimesine bitişen lam, tekid lam'ı değildir. Âyetteki ifadeyi kullanan insan, münkirdir, inkâr ettiği şeyi nasıl doğrular? Münkir bunu ancak, ifadeyi tekid edatı ile söyleyen Resûlüllah-ın sözünü aktararak söylemiş, âyet de aynı ifade ile nâzil olmuştur.
2) Cümleye Bazı Ziyade Harflerin Dahil Olması İle Yapılan İtnab
4676 İbn-i Cinni; Arapça'da ziyade olarak kullanılan her harf, o cümleyi iki kere tekrarlanan cümle durumuna getirir, der.
Zemahşerî, «Keşşaf»ında şöyle der: Lam harfi müsbet cümlede tekid ifade ettiği gibi, ma ve leyse'nin haberine dahil olan ba harfi de, menfi cümlede tekid ifade eder.
Bir grup ulemaya, ıskatı halinde mânası bozulmadığı halde, harf ile yapılan tekid'in faydası nedir? diye sorulduğunda, şu cevabı vermişlerdir: Bunu, e-debi zevki olanlar bilir. Bunlar, harf ilâvesiyle cümlenin bir mâna kazandığını, ıskatı halinde ise, bu mânanın kaybolduğunu kolayca anlarlar. Bu durum aynen tabiatında şairlik ruhu bulunanın, karşılaştığı beytte bir değişiklik hissettiğinde, vezinden hareket ederek eksikliğini bulup çıkarması gibidir. Ziyade harflerin durumu da böyledir. Arapça cümlenin her türlü inceliğini bilen, bir harfin eksikliği ile cümlenin değiştiğini anlar, bir harf eksikliği ile mâna nasıl değişirse, ilâvesiyle ayrı bir mâna kazandığını farkeder.
Harf ve fiille yapılan ziyadelik az olduğu gibi, isimlerde yapılan ziyadelik ise daha azdır. Ziyade olarak kullanılan harfler şunlardır: ***** ***** ve ***** dir. Bunlarla igili açıklama, Kırkıncı Bahis'de geçmiştir.
Ziyade olarak kullanılan fiiller; ***** ve ***** fiilleridir.
***** «..Beşikteki çocukla nasıl konuşuruz?..» (Meryem, 29.) âyeti ***** ye, ***** «..kaybedenlerden olmuşlardır.» (Mâi-de, 53.) âyeti de ***** fiiline misaldir. Rummani bu âyette ***** fiilinin kullanılışına dair şu açıklamada bulunur: Hasta olanın hastalığı daha ziyade geceleyin arttığından, bir an evvel sabah olmasını diler. Bu yüzden ***** fiili kullanılmıştır. Âyette hüsrana uğrayanlar, kurtulmayı umdukları bir sırada hüsrana duçar olmuşlardır ki, âyetteki ***** fiili, ziyade fiil sayılmaz.
Nahiv ulemasının çoğu, isimlerin ziyade olarak kullanılmadığı görüşündedirler. Müfessirler ise, ***** «Eğer sizin inandığınız gibi inanırlarsa..» (Bakara, 137.) âyetindeki ***** kelimesinin ***** mânasında ziyade olarak geldiğini misal göstererek, isimlerin nadiren ziyadeliğini kabul etmişlerdir.
3) Sınai Tekid'le Yapılan İtnab
4683 Bu da dört kısma ayrılır:
a- Tekidi mânevidir, Bu tekid; ***** kelimeleri ile yapılır.
***** «Meleklerin hepsi topluca secde ettiler..» (Hicr,
30.) âyeti buna misaldir. Âyetteki tekid'in faydası, mecâz olma tevehhümünü gidermek, secde etmenin, hepsine şamil olduğunu göstermektir. Ferra; âyetteki ***** kelimesinin, vehmi tamamen kaldırdığını, ***** lâfzının ise, meleklerin ayrı ayrı değil, birlikte secde ettiklerini gösterir, der.
b- Tekidi lafzidir; bu kısım, ya birinci kelimenin müradifinin tekrarı ile yapılır; misali şunlardır: Ra'nın kesri ile okunan ***** «..dar ve tıkanık..» (Enam, 125.) âyeti, ***** «..simsiyah yollar..» (Fâtır, 27.) âyeti ve ***** «..size vermediğimiz servet ve kuvveti..» (Ahkaf, 26.) âyetindeki ***** ve ***** kelimelerini Saffar; nefiy kabul eder, Ahkaf, âyetini buna misal getirir. ***** «..onlara arkanıza dönün de nur arayın, denilir..»
(Hadid, 13.) âyetinde Bazı ulema, ***** kelimesinin zarf olmadığını, ***** fiilinde aynı mânanın bulunduğunu, bilakis ***** kelimesinin ***** mânasında isim-fiil olduğunu kabul ederek âyeti, bu kabilden saymıştır. Buna göre âyet, ***** mânasındadır. Ya da, lâfzının tekrarıyla yapılır. Bu tekrar; isim, fiil, harf ve cümlede bulunur. İsmin tekrarı ile yapılan tekidi lâfzıye misal: ***** «..gümüşten kaplar; gümüş kaplar ki..» (İnsan, 15-16.), ***** «çarpılıp parçalandığı..» (Fecr, 21.) âyetleridir. Fiilin tekrarı ile yapılana misal: ***** «Hele sen o Kâfirlere mühlet ver, biraz bırak onları.» (Târik, 17.) âyeti, isim-fiille yapılana misal: ***** «Heyhat, o size vaadolunan şey ne kadar uzak..» (Mü’minûn, 36.) âyeti; harfle yapılana misal: ***** «Siz öldüğünüz, toprak ve kemik haline geldiğiniz zaman size, mutlaka çıkarılacağınızı mı vaadediyor.» (Mü’minûn, 35.) âyetleridir. Cümlenin tekrarı ile yapılan tekidde, tekid eden cümlenin ***** ile başlaması daha uygundur. Buna misal ***** «Ceza gününün ne olduğunu sen nereden bileceksin.. yine ceza gününün ne olduğunu sen nereden bileceksin.» (İnfitar, 17-18.), ***** «Hayır, yakında bileceksiniz (hatanızı). Yine bileceksiniz (hatanızı)!» (Tekâsür, 3-4.) âyetleridir.
Muttasıl zamirin munfasıl zamirle tekid edilmesi, bu nevi tekidden sayılır. ***** «..sen ve eşin cennette oturun..» (Bakara, 35.), ***** «..sen ve Rabbin gidin..» (Mâide, 24.), ***** «..yoksa önce atanlar biz mi olalım?.» (Araf, 115.) âyetleri buna misaldir. Munfasıl zamirin diğer munfasıl zamirle tekidi de bu kabildendir. ***** «..onlardır ahireti inkâr edenler.» (Yûsuf, 37.) âyeti buna misaldir. c- Fiilin Masdarıyla Yapılan Tekiddir.
Fiilin masdarıyla tekidi, bu fiilin iki kere tekrarı yerine geçer. Böyle bir tekrarın faydası, yukarıda ikinci nevide geçen fiilin tekidi hilafına, fiildeki mecâz tevehhümünü ortadan kaldırır. Halbuki ikinci nevide geçen tekid, fiildeki mecâzı değil, fâilindeki mecâz tevehhümünü kaldırmıştır. İbn-i Usfur ile Bazı ulema, aynı farka işaret etmişlerdir. Buna dayanarak bazı Ehl-i sünnet uleması, Mutezilenin ***** «Allah, Musa ile konuştu.» (Nisâ, 164.) âyetinden hareket e-derek Allah'ın Hazret-i Musa ile, hakikaten tekellüm etmediği iddiasını reddetmişlerdir. Zira âyetteki tekid, fiildeki mecâziliği kaldırmıştır. ***** «..içtenlikle selam edin.» (Ahzâb, 56.), ***** «O gün dağlar bir çalkanış çalkalanır; dağlar bir yürüyüş yürür.» ***** (Tûr, 9-10.), ***** «cezanız cehennemdir, mükemmel bir ceza..» (İsrâ, 63.) âyetleri de buna ayrı misaldir. Yalnız ***** «..Allah hakkında türlü zanlarda bulunuyordunuz..» (Ahzâb, 10.) âyeti, bunun dışındadır. Çünkü ***** kelimesi, değişik nevileri bulunan «zan» kelimesinin çoğuludur. Fakat ***** «..Rab-bim ne dilerse o olur..» (Enam, 80.) âyeti, fiilin masdarıyla tekid edildiğine misal olma ihtimalini taşıdığı gibi, âyetteki ***** kelimesi hal veya durum mânasına geldiğinden, fiilin masdarıyla tekid edilmeme ihtimalini taşımaktadır.
Bu nevi tekidde esas olan, masdarın murad edilen vasfı olmasıdır. ***** «..Allah'ı çok anın..» (Ahzâb, 41.), ***** «..ve onları güzellikle serbest bırakın.» (Ahzâb, 49.) âyetleri buna misaldir. Bazen de, murad edilen vasıf, masdarın muzafı olur. ***** «..(inanç konusunda) Allah'tan gereği gibi korkun..» (Âl-i İmrân, 102.) âyeti bu kabildendir. Bazen de başka bir fiilin masdarıyla veya masdarın yerini tutan muayyen bir isimle tekidi yapılır. Birinciye misal: ***** «..yalnız Ona yönel.» (Müzzemmil, 8.) âyetidir. Âyetteki ***** fiilinin masdarı ***** dir. Oysa ***** kelimesi, ***** fiilinin mas-darıdır. İkinciye misal: ***** «Allah sizi yerden bitirir gibi bitirmiştir.» (Nuh, 17.) âyetidir. Âyetteki ***** kelimesi, muayyen bir isimdir. ***** fiilinin masdarı olan ***** nin yerine kullanılmıştır.
d- Hal'in Tekididir
***** «..diri olarak kaldırılacağım gün de..» (Meryem, 33.), ***** «..yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın..» (Bakara, 60.), ***** «..seni insanlara elçi gönderdik.» (Nisâ, 79.), ***** «..Sonra siz pek azınız hariç döndünüz; hâlâ da yüz çevirip duruyorsunuz.» (Bakara, 83.), ***** «Cennet müttekilere yaklaştırılmıştır. Uzak değildir.» (Kâf, 31.) âyetlerinde hâl makamında olan kelimeler, tekid edilmiştir.
***** «..arkasını dönerek kaçtı..» (Neml, 10.) âyeti, bu kabilden değildir. Çünkü âyetteki tevelli, ***** «..yüzünü Mescidi Haram tarafına çevir..» (Bakara, 144.) âyetinin delaletiyle her zaman geri dönerek gitmek mânasını taşımaz. ***** «Onun sözüne gülümseyerek..» (Neml, 19.) âyeti de bu neviden değildir. Çünkü tebessüm, her zaman gülerek yapılmaz. ***** «..kendi yanlarında bulunanı doğrulayıcı bir gerçektir.» (Bakara, 91.) âyeti de bu neviden değildir. Âyet, Kur’ân'ın kendinden önceki Kitap'ları tasdik etmesiyle hak olması değil, bizatihi hak olması gibi muhtelif iki mâna taşımaktadır.
4) Sözün Tekrarı İle Yapılan İtnab
4699 Tekrar, tekidden daha beliğdir. Bazı yanlış anlayanların hilafına tekrar, fesahatin en yüksek derecesidir. Tekrarın pek çok faydaları vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:
Tekrar'ın faydası, kesinlik bildirmesidir. Nitekim, söz ne kadar tekrar e-derse, o kadar kesinlik kazanır. Allahü teâlâ ***** «..Ona tehditleri türlü biçimlere çevirip açıkladık ki (günahlarından) korunsunlar. Yahut (Kur’ân) onlara bir hatırlatma yaptırsın.» (Tâhâ, 113.) âyetiyle Kur’ân'da geçen kıssalar ve inzarın tekrar ediliş sebebine dikkati çekmektedir.
Tekrar'ın faydası, tekid bildirmesidir. Sözün daha kolay kabul edilmesi i-çin, töhmeti ortadan kaldıracak hususa, daha çok dikkati çekmedir. Buna misal: ***** «İnanan dedi ki: 'Ey kavmim, bana uyun, sizi doğru yola götüreyim. Ey kavmim, dünya hayatı geçicidir..» (Mü’min, 38-39.) âyetidir. Bu maksatla îman eden kimsenin ***** şeklindeki nidası, âyette tekrar edilerek, ziyadesi ile dikkat çekilmiştir.
Tekrar'ın faydası, söz uzadığında, ilk söylenenin unutulma korkusu olduğunda, bu sözün bir kere daha tekrar edilmesidir. Şu âyetler buna misaldir: ***** «Sonra doğrusu Rabbin, bilmeyerek kötülük işleyip ardından tevbe eden ve ıslah olanlardan yanadır. Rabbin bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder.» (Nahl, 119.), ***** «Rabbin, türlü işkenceye uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah uğrunda savaşan ve sabreden kimselerden yanadır. Rabbin şüphesiz bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder.» (Nahl, 110.), ***** «Ne zaman ki, onlara Allah katından, yanlarında bulunanı doğrulayıcı bir kitap geldi..» âyetinin ***** «..O bildikleri (Kur’ân) kendilerine gelince Onu inkâr ettiler.» âyetine kadar olan (Bakara, 89.) âyeti buna misaldir; ***** «Ettiklerine sevinen, yapmadıklarıyle övülmekten hoşlananların, sakın sakın onların azabdan kurtulacaklarını sanma!..» (Âl-i İmrân, 188.), ***** «..ben rüyamda on bir yıldız, güneş ve ayı gördüm, bunların bana secde ettiklerini gördüm.» (Yûsuf, 4.) âyetleridir.
Tekrar'ın faydası, tazim ve korku ifade etmesidir. ***** «Gerçekleşen! Nedir o gerçekleşen?.» (Hâkka, 1-2.), ***** «Gürültü koparacak olan, nedir o gürültü koparacak olan?.» (Kâria, 1-2.), *****
«Sağın adamları, kimdir o sağın adamları?.» (Vâkıa, 27.) âyetleri bu kabildendir.
Sözün tekrarı, kelimenin tekran ile tekid edilen, tekidi sınai nevinin kısım-larından biridir. Bunu, müstakil bir nevi şeklinde kabul etmek yersizdir, denilecek olursa, şu cevap verilebilir: Bu nevinin diğerine nazaran, benzer veya farklı yönleri kadar, eksik veya fazla yönleri mevcuttur. Bu yüzden, başlıbaşına bir nevi yapılmıştır. Tekid, daha önceki misallerde görüldüğü üzere, sözün tekrarı nevinden sayıldığı gibi, sayılmayabilir de; çünkü tekrar, mâna bakımından tekid ifade etse bile, tekidi sınai olmayabilir.
Mükerrer iki lâfzın arası ayrılırsa, bu durum tekidi değil, tekrarı gösterir. Çünkü tekid eden kelime ile, tekid edilen kelimenin arası fasl olunmaz. Aşağıdaki iki âyet, tekidi lafzi değil, sözün tekrarıdır: ***** «..Allah'tan korkun ve kişi, yarın için ne gönderdiğine baksın. Allah'tan korkun..» (Haşr, 18.), ***** «..Allah seni seçti, temizledi ve seni dünyaların kadınlarına üstün kıldı.» (Âl-i İmrân, 42.). Söz uzadığında yapılan tekrarla ilgili, yukarıda geçen âyetler de, bu nevidendir.
Tekrar edilen ikinci lâfzın müteallakı başka, birinci lâfzın müteallakı da başka olması halinde, müteallakı'ın farklılığı, tekidi gerektirmez. Bu nevi tekrara, terdid adı verilir. ***** «Allah, göklerin ve yerin nurudur. Onun nuru, i-çinde lamba bulunan, penceresiz bir oyuğa benzer. Lamba cam içindedir. Cam sanki inciden bir yıldız..» (Nur, 35.) âyeti buna misaldir. Bu âyette dört ayrı tekrar mevcuttur.
İbn-i Abdisselam ve diğer ulema ***** «Şimdi Rabbinizin hangi nimetini yalanlıyorsunuz.» (Rahmân, 13, 16, 18...) âyetlerini bu kabilden saymışlar ve şöyle demişlerdir. Bu âyet, sûrede otuzdan fazla tekerrür etse bile, her biri mâkabline bağlıdır. Bu bakımdan âyet, üçten fazla tekrar edilmiştir. Şayet, tekrar eden bu âyet, bir müteallaka bağlı olsaydı, üçden fazla tekrar edilmezdi. Çünkü tekid, üç tekrardan fazla olmaz.
Bu âyetin müteallakı, bir nimet olsa bile, nimeti inkârdan dolayı uyarmak da bir nimet sayılır. ***** «Yer üzerinde bulunan her şey yok olacaktır.» (Rahmân, 26.) âyetinde hangi nimet vardır diye sorulduğunda, muhtelif cevaplar verilebilir. Bunların en güzeli, gam ve kederle dolu bu dünyadan, saadet kaynağı olan ahirete intikal, Mü’min'in facirden kurtulmasıdır.
Mürselât sûresindeki ***** «(Hakkı) yalanlayanların vay haline o gün.» (Mürselât, 19, 24.) âyeti de bu kabildendir. Allahü teâlâ bu sûrede, muhtelif kıssaları zikretmiştir, her kıssanın akabinde, bu âyeti tekrarlamıştır. Her birinde: O gün bu kıssayı yalanlayanların vay haline.. demek istemiştir.
Şuarâ sûresindeki ***** «Şüphesiz bunda bir işaret vardır. Ama çokları inanmazlar. Ve şüphesiz Rabbin, işte üstün Odur, merhamet eden Odur.» (8, 9; 67, 68; 103, 104.) â-yeti de bu kabildendir. Âyet, bu sûrede, her kıssanın sonunda, sekiz kere tekrar etmiştir. Bu âyetin tekranyla, zikredilen Nebi'nin kıssasına, bu kıssada ibret ve delillerin bulunduğuna işaret edilmektedir.
***** «Ama çokları inanmazlar.» (Şuarâ, 8, 67, 103,..) â-yeti, her nebinin kavmine mahsus bir ifadedir. Bu âyetin mefhumunda, her kavim içinde îman edenlerin sayıca azlığı mânası mevcut olduğundan, izzeti, içlerinden îman etmeyenlere, rahmeti de îman edenlere işaret olmak üzere, müteakip âyette ***** ve ***** gibi iki sıfatla zikredilmiştir.
Kamer sûresindeki ***** «Andolsun biz Kur'a-nı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?» (17, 22, 32, 40.) âyetleri de bunun gibidir. Zemahşerî, âyetin tefsirinde şöyle der: Bu âyet, her kavme ait kıssayı duyanların, ibret almaları ve dikkatli olmaları için tekrar edilmiştir. Çünkü bu kıssaların her biri, kendine mahsus bir değer taşımakta, sevinç ve gafletlerine mağlup olmamaları için, uyanık bulunmalarına işaret etmektedir.
Bahauddin Subki, «Arusu'l-Efrah» adlı eserinde şöyle der: Kur' an'da tekrar edilen âyet ile, makablindeki âyet murat ediliyorsa bu, itnab değil, ayrı gayelere bağlı olan lafızlar olmaz mı? diye sorulursa, şöyle cevap verilir: Eğer muteber olan lâfzın umumiliği ise, tekrar eden bu âyetlerin her biri, aynı gayeye bağlı âyetlerdir. Fakat bu tekrar, kendinden sonraki âyete nass olduğu kadar, önceki âyetlerle de vuzuh kazanarak nass olur. Bu durumda, âyetin te-kid ifade etmesi gerekmez mi? denilirse, şu cevap verilir: Gerçek olan, tekid i-fade etmesidir. Fakat, tekidin üçten fazla âyetin tekrarıyla yapılmayacağı hususu da bir gerçektir. Bu durum, tabi şeklinde gelen tekidde söz konusudur. Ama bir âyetin değişik sûrelerde, üçten fazla tekrarlanması, buna mani teşkil etmez.
İbn-i Cerîr: ***** «Göklerde, olanların hepsi Allah'ındır...Allah, zengindir, övgüye layıktır.» (Nisâ, 131.) âyetiyle, ***** «Göklerde ve yerde o-lanların hepsi Allah'ındır. Vekil olarak Allah yeter.» (Nisâ, 132.) âyetinin tefsirinde zikrettiği hususlar, buna yakındır. İbn-i Cerîr şöyle demiştir: ***** âyetinin, her iki âyette ardarda tekrar etmesinin hikmeti nedir? diye sorulsa. Şu cevabı veririz: Bu durum, gökler ve yerle ilgili bilgilerin, değişik mânada olmasındandır. Bu da şuna dayanmaktadır: Birinci âyet; kul Allah'a muhtaç olduğu halde, Allah'ın kula muhtaç olmadığını gösterirken ikinci âyet, Allahın kulunu koruduğu, yaptığı her işi eksiksiz bildiğini gösterir. ***** «Allah, zengindir, övülmeye layıktır. Vekil olarak Allah yeter.» şeklinde dense, daha iyi olmaz mıydı? diye sorulacak olursa, şöyle cevap verilir: Birinci â-yette, Allah'ın kulunu koruyup gözetmesi gibi bir vasıf mevcut değildir.
Râgıbel-lsfahani; ***** «Onlardan bir grup var ki, Kitapta olmayan bir şeyi, siz kitaptan sanasınız diye dillerini eğip bükerler.» (Âl-i İmrân, 78.) âyetinin tefsirinde şöyle demiştir: Âyetteki birinci Kitap ***** «Vay haline o kimselerin ki, Kitab'ı elleriyle yazıp..» (Bakara, 79.) âyetinde zikredilen, kendilerinin yazdığı kitabı, ikincisi Tevrat, üçüncüsü de Allah'ın indirdiği bütün semavi Kitaplardır. Allah kelamını tahrif edenlerin söylediği sözler, Allah'ın Kitab'ı ve kelamından olmayan sözlerdir.
Tekrar gibi zannedilen, fakat aslında tekrar olmayan âyetlere misal, Kâfirun sûresidir. Bu sûrenin ***** «Ben sizin taptıklarınıza tapmam.» âyeti istikbale, ***** «Siz de tapmıyorsunuz..» âyeti hale, ***** «taptığıma» âyeti istikbale, ***** «Ben asla tapacak değilim..» âyeti hâl'e ***** «sizin taptığınıza» âyeti mâziye, ***** «Siz de tapacak değilsiniz.» âyeti istikbale, ***** «benim tapmakta olduğuma» âyeti hale delalet etmektedir. Neticede sûre, her üç zamanda da Kâfirlerin ilâh kabul ettikleri putlara ibadeti nefyetmektedir.
***** «..Meşari Harama akın ettiğinizde Allah'ı anın, Onun size gösterdiği biçimde Onu anın..» (Bakara, 200.) ve ***** «Sayılı günlerde Allah'ı anın..» (Bakara, 203.) âyetleri buna misaldir. Bu âyetlerde geçen her zikir, diğerinden farklıdır. Birinci âyetteki zikr, şeytan taşlama yeri olan Müzdelife'deki vakfe sırasında yapılan zikirdir. ***** âyeti, zikrin ikinci ve üçüncü defa tekrarlandığına işarettir. ***** «Hac ibadetini bitirince» âyetinin delaleti ile Arafat dönüşünde yapılan tavafın, bu âyetle de murad edilmesi muhtemeldir. Üçüncü zikir, Akabe'de yapılan taşlamaya işarettir. Âyetlerde geçen son zikir ise teşrik günlerinde, şeytan taşlama esnasında geçen zikirdir.
İdrab harfi olan ***** kelimesinin tekrarı, yukarıdaki tekrara benzer. ***** «Hayır, dediler, karmakarışık rüyalar; hayır, onu uydurmuş; hayır, o şairdir..» (Enbiya, 5.), ***** «Doğrusu onların ahiret hakkındaki bilgileri, ardarda gelip bir araya toplandı. Fakat onlar ondan bir kuşku içindedirler; hayır onlar ondan yana kördürler.» (Neml,
66.) Âyetleri buna misaldir. ***** «..Onları faydalandırın. Eli geniş olan da kendi gücü nisbetinde, eli dar olan da kendi kaderince güzel bir şekilde faydalandırma-lıdır. Bu, iyilik edenlerin üzerine bir borçtur.» (Bakara, 236.) âyetinden sonra ***** «Boşanmış olan kadınların uygun olan geçimlerini sağlamak korunanlar üzerine bir borçtur.» (Bakara, 241.) âyetinin gelmesi de, bu kabildendir. Bu âyetlerdeki ikinci tekrar, boşanan her kadına şamil olan tekrarlardır. Birinci âyetteki boşanma, özellikle mehir takdirinden ve cinsi temastan önceki boşanmadır. Bir rivâyete göre birinci âyet, vucubiyete i-şaret etmemektedir. Bu yüzden âyetin nüzûlünden sonra bazı Sahâbe: İstersen iyilikte bulunursun, istersen bulunmazsın, demişlerdir. İkinci âyet, Sahâbenin bu sözü üzerine nâzil olmuştur. Bunları, İbn-i Cerîr rivâyet etmiştir.
Kur’ân'daki darbı mesellerin tekrarı da bu nevidendir. *****
«Kör ile gören, karanlıklar ile ışık ve gölgelikle sıcaklık bir değildir.» (Fâtır, 19-22.) âyetleri buna misaldir. Bakara sûresi 17. âyetinde münafıkların durumu, ateşi yakıp çevresini aydınlatan kimsenin durumu, gökten boşanan yağmura tutulmuşların durumuna benzetilmesi, bu kabildendir. Zemahşerî, âyetin tefsirinde şöyle demiştir: İkinci teşbih; aşırı hayret, şiddetli sıkıntı ve korkunç duruma delalet etmesiyle, birincisinden daha beliğdir. Bu yüzden ikinci teşbih, birinciden sonra gelmiş, münafıkların durumu da tedrici olarak, ehvenden başlayıp daha şiddetli hallerle anlatılmıştır.
Kur’ân'daki Kıssaların Tekrarı
4721 Kıssaların tekrarı da bu nevidendir. Adem, Nuh, Musa, (aleyhisselâm) gibi bazı peygamberlerin kıssası buna misaldir. Bazı ulema, Allah'ın Musa'yı Kur’ân'da yüz yirmi yerde zikrettiğini, İbnu'l-Arabi de «el-Kavasım» adlı eserinde; Allah'ın Nuh (aleyhisselâm) kıssasını yirmi beş âyette, Musa (aleyhisselâm) kıssasını da doksan âyette zikrettiğini söyler.
Bedr b. Cemaa, «el-Muktenıs fî Fevaidi Tekrar'l-Kı sas» adında müstakil bir eser telif etmiştir. Bu eserde müellif, kıssaların tek-rarındaki faydaları zikretmiştir. Bunlardan Bazıları şunlardır:
Önceki kıssada zikredilmeyen bir kelimenin, sonraki kıssada ziyade olarak gelmesi veya kelimenin, bir nükteden dolayı başka bir kelime ile yer değiştirmesi, kıssanın tekrarı sayılmaz. Belâgat uleması, Kur’ân'ın bu uslubunu çokça kullanır.
Bir kimse, Kur’ân'dan bir kıssa duyar, evine dönerek duyduğunu anlatır, sonra da bir yere gidip, gittiği yerlerde bunu tekrar eder, bir başkası da önceki kavimlerin kıssalarını ayrıca tekrar ederse, bu anlatılanlar, fazla tekrar sayılmaz. Şayet kıssalar Kur’ân'da tekrar etmemiş olsaydı, Musa (aleyhisselâm) kıssası bir başka kavimde, İsa (aleyhisselâm) kıssası da diğer bir kavimde kalırdı. Kur’ân'daki bütün kıssalar da aynen böyledir. Halbuki Allahü teâlâ her kavmin, bu kıssalarda iştirakini murad etmiştir. Bu sayede kıssalar, duymayanlara duyurulmuş, duyanlara ise tekid edilmiş olur.
Bir sözün, değişik edebi sanat ve uslubda kullanılması da, tekrardan sayılmaz. Bunun fesahattaki değeri açıkça ortadadır.
Kıssaların naklindeki sebepler, hükümlerin naklindeki sebeplerden az olduğundan, kıssaların tekrarı, ahkâm âyetlerinin tekrarından daha çoktur. Allahü teâlâ Kur’ân'ı inzal buyurduğunda, buna karşı gelenler, nazmın hangi şeklinde olursa olsun, benzerini getirmede aciz kalmışlardır. Bunun üzerine Allahü teâlâ, kıssaları değişik sûrelerde tekrar etmekle, karşı gelenlerin acizliklerini açıkça ortaya koymuştur. Allahü teâlâ onlara: ***** «Haydi bir sûrenin benzerini getirin..» (Bakara, 23.) âyetiyle mislini getirmeğe davet etmiştir. E-ğer Kur’ân'daki bir kıssa, sadece bir sûrede zikredilseydi Araplar; sûrenin benzerini siz getirin derlerdi. Bu yüzden Cenabı Hak, iddialarını her yönden çürütmek için aynı kıssayı, değişik sûrelerde tekrarlamıştır.
Bir kıssa, değişik sûrelerde tekrar edildiğinden, kelimelerindeki ziyadelik-noksanlık, takdim-tehir olmuş, her biri, bir başka üslupla ifade edilmiştir. Bu ifade şekli, nazmındaki değişiklikten, aynı mânayı çıkarmadaki fevkaladeliği ortaya koyduğu gibi, insan tabiatında yeniliklere karşı meyletme zevki ve sevgisi bulunduğundan, kalplerin bu kıssaları dinleme arzusunu da ortaya koyar. Ayrıca tekrarlanması ile, lafızdaki bir bozukluk dinlenilmesi halinde bir bıkkınlık husule getirmeyecek şekilde, Kur’ân'ın ayrı bir özelliği ortaya çıkar. Böylece Kur’ân, insan kelamından tamamen ayrılmış olur, Yûsuf (aleyhisselâm) kıssasının, diğer kıssalardan farklı olarak sadece bir sûrede zikredilmesindeki hikmet, nedir? şeklindeki soruya şu cevaplar verilebilir:
1- Bu sûrede yer alan kıssada, kadınların Hazret-i Yûsuf'a karşı aşırı sevgiye kapılmaları, erkeklerin en güzeline meftun olan kadın ile, diğer kadınların durumları yer almaktadır. Gözü haramdan sakındırmak ve işlenen kusurları örtmek bakımından, kıssanın bir başka sûrede tekrar edilmeyişi buna uygun düşmüştür. Hâkim, «Müstedrek»inde sahih olarak rivâyet ettiğine göre Resûlüllah kadınları, Yûsuf sûresini öğretmekten menetmiştir.
2- Bu kıssa, diğer kıssaların hilafına, büyük bir sıkıntı sonunda feraha kavuşmayı ihtiva etmektedir. Çünkü; İblis, Nuh kavmi, Hûd kavmi, Salih (aleyhisselâm)ın kavmi ile diğer kavimlerin kıssaları, neticede helake dayanmaktadır. Yûsuf kıssasında feraha kavuşma özelliği olduğundan, naklindeki sebepler, onun diğer kıssalardan ayrılmasında ittifak etmiştir.
3- Ebû İshak el-İsferayini şöyle der: Allahü teâlâ, Kur’ân'ı Kerim'de Yûsuf kıssasını bir kere, diğer peygamber kıssalarını da çeşitli sûrelerde birden fazla tekrar etmesi, sanki Resûlüllah'ın Araplara; şayet Kur’ân benim sözüm i-se, diğer kıssaların tekrarlandığı gibi, siz de Yûsuf kıssasında aynı tekrarı yapınız, demesi gibi, onların benzerini getirmedeki aczine işaret etmektedir.
4- Suyûtî, burada şunu ilâve etmek isterim der: Bu sûre ile ilgili dördüncü cevap, bana göre şu olabilir: Yûsuf sûresi, Hâkim'in «Müstedrek»inde zikrettiği gibi, mahiyetini öğrenmek isteyen Sahâbe'nin talebi üzerine nâzil olmuştur. Bu yüzden sûre, Sahâbe'nin arzusuna uygun, kıssanın maksudunu ortaya koyacak şekilde, nefsi rahatlatıcı, bütün teferruatı ihtiva eden bir özellikle, tam ve geniş olarak nâzil olmuştur.
5- Verilen cevaplann en kuvvetlisi bence, bu beşinci cevaptır. Yûsuf (aleyhisselâm) kıssası dışında, diğer peygamber kıssalarının tekrarlanmasındaki gaye, peygamberlerini yalanlayan kavimlerin helakini ifade etmektir. Kıssaların tekra-rındaki ihtiyaç, küffarın Resûlüllah'ı tekzib etmesinin sürekli olarak tekrarına bağlıdır. Küffann Resûlüllah'ı her yalanlayışında, önceki peygamberleri yalanlayanların karşılaştığı azap gibi, azabın geleceğini haber veren bir kıssa nâzil olmuştur. Bu yüzden Allahü teâlâ; ***** «..öncekilerin kanunu geçmiştir.» (Enfâl, 38.), ***** «Görmediler mi onlardan önce nice nesiller yok ettik..» (Enam, 6.) âyetleri inzâl buyurmuştur. Halbuki, Yûsuf (aleyhisselâm) kıssasında bu durum mevcut değildir.
Yûsuf kıssasıyla ilgili bu cevaplar, Eshâbı Kehf, Zülkarneyn, Musa (aleyhisselâm)la Hızır (a.s) ve Hazret-i İbrahim'in oğlunu kurban etmesi kıssalarının tekrar etmeyişin-deki hikmet için de geçerlidir.
Tekrarı yapılan kıssalardan olmadığı halde, Yahya ve İsa (aleyhisselâm)ın doğumları Kur’ân'da niye iki kere zikredilmiştir? diye sorulacak olursa, buna şu cevap verilir: Bu iki peygamber önce Mekki olan Meryem sûresinde zikredilmiştir. Bu sûre, Mekke ehline hitaben nâzil olmuştur. Sonra da Medeni olan Âl-i İmrân sûresinde zikredilmiştir. Bu sûre Yahudiler ve Hiristiyanlara hitaben nâzil olmuştur. Bu yüzden Yahudi ve Hristiyanların karşı koymaları ve yalanlamaları, bu kıssayı takiben gelmiştir.
5) Sıfatla Yapılan İtnab
4732 Sıfat, cümlede çeşitli sebeplerle kullanılır:
a- Nekre kelimeyi tahsis eder; ***** «..Mü’min bir köle azat etmesi..» (Nisâ, 92.) âyeti buna misaldir.
b- Marife kelimeyi açıklar; ***** «..Onun ümmi peygamberi olan elçisine..» (Araf, 158.) âyeti buna misaldir.
c- Medih ve sena gayesi ile kullanılır. Allah'ın sıfatları bu kabildendir; ***** «Rahmân ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Âlemlerin Rabbi Allah'a hamdolsun. O Rahmân ve Rahimdir, din günün sahibidir.» (Fatiha, 1-4.) ve ***** «O yaratan, var eden, şekil veren Allahtır.» (Haşr, 24.) âyetleri buna misaldir. ***** «Allah'a teslim olmuş peygamberler, onunla hükmederlerdi.»
(Mâide, 44.) âyeti de bu kabildendir. Zemahşerî'nin ifadesine göre âyetteki bu vasıf medih bildirmek, İslam'ın şerefini göstermek, Yahudilere tarizde bulunmak için gelmiştir. Çünkü onlar, bütün peygamberlerin dini olan İslamiyetten uzaklaşmışlardır.
d- Zemmetmek gayesiyle gelir, ***** «..kovulmuş şeytandan Allah'a sığın..» (Nahl, 98.) âyeti buna,misaldir.
e- Vehmi kaldıran tekid olarak gelir; ***** «..iki ilâh edinmeyin..» (Nahl, 51.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** kelimesi, tesniye ifade eder. Bundan sonraki ***** kelimesi, şirki nefyetmek üzere tekid eden bir sıfat olarak gelmiştir. Aynca bu, acizlik veya başka bir mânaya gelmeksizin, sadece uluhi-yetteki ikiliğin nefyini ifade için gelmiştir. Birlik ifadesinden Resûlüllah'ın: Biz ve Benu Muttalip, aynı kabileyiz, sözünde görüleceği üzere, neviyet anlaşıldığı gibi, bazen de sayının nefyi anlaşılır. Tesniye de bunu ifade eder. Âyette sadece ***** dense idi, bir neviden birçok ilâh ittihazı ihtimal dahilinde olsa bile, iki ilâh cinsinin nefyedildiği vehmi ortaya çıkardı. Bu yüzden ***** «..O ancak tek bir ilahtır..» (Nahl, 51.) âyetinde ilâh kelimesi, vahid sıfatıyla tekid e-dilmiştir.
***** kelimesini tenvinli okuyan kıraata göre *****
«her cinsten ikişer çift...alıp..» (Mü’minûn, 27.) âyeti ile ***** «Sûra birinci defa üflendiği zaman..» (Hâkka, 13.) âyeti, bu kabildendir. İkinci âyetteki ***** kelimesi, nefha sayısındaki tevehhümü kaldırmak üzere gelen tekittir. Çünkü bu siga, ***** «..Eğer Allah'ın nimetini saymağa kalkışsanız sayamazsınız..» (İbrahim, 34.) âyetinin delaleti ile kesret ifade eder.
***** «..eğer iki kız kardeşi varsa..» (Nisâ, 176.) âyeti de bu kabildendir. Âyetteki ***** lâfzı, tesniye ifade eder. Böylece ***** lâfzıyla tefsiri, ***** kelimesi üzerine ziyadelik ifade etmez.
Ahfeş ve el-Farisi, bu hususu şöyle açıklarlar: ***** kelimesi sıfat olmaktan ziyade, başlıbaşına sayı ifade eder. Eğer ***** kelimesi sıfat olsaydı, bu durumda ***** veya ***** veya ***** veyahut diğer sıfatlardan herhangi birini getirmek mümkün olurdu. Âyette ***** gelince, bunun sadece iki sayısına taalluk ettiği anlatılmak istenmiştir. Bu kelimenin sağladığı fayda, tesniye zamirinde mevcut değildir. Bu âyette Cenab-ı Hakkın ***** Eğer iki veya ikiden fazlaysa.. şeklinde murat ettiği söylenir. Bununla, iki veya ikiden çok olanı ***** ile ifade ederek yetinmiştir. Bunun benzeri, ***** «..eğer iki erkek yoksa..» (Bakara, 282.) âyetidir. Âyetteki tesniye zamirinin mutlaka iki şahide ait olması daha uygundur.
«..iki kanadıyla uçan hiçbir kuş yoktur ki..» (Enam,38.) âyeti, tekid ifade eden sıfata ait misallerdendir, Âyetteki ***** kelimesi, ***** kelimesinden kuşun kendisi murad edildiğini tekid etmektedir. ***** kelimesi, bazan mecâzi olarak başka mânaya da gelir. Âyetteki ***** kelimesi, gerçek mânada uçmayı tekid için gelmiştir. Kelime, bazan mecâzi olarak; hızlı adımlarla koşmak mânasına da gelir.
***** «Onlar kalplerinde olmayan şeyi söylüyor-lar..» (Fetih, 11.) âyeti de bu kabildendir. Söylemek, ***** «..kendi içlerinde de...diyorlar..» (Mücadele, 8.) âyetinin delaletiyle mecâzi olarak dille söyleme dışındaki ifadelerde de kullanılır. ***** «..fakat göğüslerdeki kalbler kör olur.» (Hac, 46.) âyeti de bu kabildendir. Âyetteki kalp kelimesi mecâzi olarak göz yerine kullanıldığı gibi, ***** «Onlar ki beni anmağa karşı gözleri perde içinde idi..» (Kehf, 101.) â-yetinde görüldüğü üzere göz kelimesi, mecâzi olarak, kalp yerine de kullanılmıştır.
Sıfatla ilgili önemli kaidelerden Bazıları şunlardır: Umumi mânadaki sıfat, hususi mânadaki sıfattan sonra gelmez. ***** düzgün konuşan adam, yerine ***** denilir. Bu kaideye göre, Musa (aleyhisselâm)la ilgili ***** «..ve gönderilmiş bir peygamberdi..» (Meryem, 51.) âyetinde, çözülmesi müşkil bir husus vardır. Bu müşkil, nebi kelimesinin sıfat olmayıp, hal olduğu şeklinde izah edilmiştir. Buna âyetin mânası: Nebi durumunda iken resûl olarak gönderildi, şeklindedir. Takdim-tehir bahsinde bununla ilgili misaller verilmiştir.
Eğer sıfat, isim tamlamasından sonra gelir, muzaf sayı olursa, bu sıfatın muzafa veya muzafun ileyh üzerine icrası caiz olur. Birinciye misal: ***** «..yedi göğü tabaka tabaka..» (Mülk, 3.) âyeti, ikinciye misal de: ***** «..yedi semiz inek..» (Yûsuf, 43.) âyetidir.
Bir isim, birden fazla sıfat alırsa, en doğru olan, mânaları birbirinden farklı olan sıfatların atıf edatıyla birbirine bağlanmasıdır. ***** «O ilktir, sondur, zahirdir, batındır..» (Hadid, 3.) âyeti buna misaldir. Aksi halde atıf edatının terki gerekir. ***** «Şun-ların hiçbirine itaat etme: Yemin edip duran, aşağılık, kınayan, söz götürüp getiren, hayra engel olan, saldırgan, günahkâr, kaba, sonra da kötülükle ?soysuzlukla? damgalı..» (Kalem, 10-13.) âyetleri buna misaldir.
Sıfatların medih ve zem makamında irapdan kesilmesi, icrasından daha beliğdir. el-Farisi bu konuda şöyle der: Sıfatlar medih veya zem makamında zikredildiğinde doğru olan, irabında mevsufuna muhalefet etmesidir. Cümledeki yeri, itnabı gerektirir. İrabında muhalefet edilirse, sıfattan beklenen gaye daha mükemmel olur. Çünkü ihtilaf durumunda, mânalar çeşitli ve değişik, ittihat durumunda ise, sadece bir nevi olur. Sıfatlardaki medihe misal: ***** «..ve Mü’minler, sana indirilene ve senden önce indirilene inanırlar. O namazı kılanlar, zekatı verenler..» (Nisâ, 162.) ile ***** «Asıl iyilik odur ki, Allah'a inandı...Anlaşma yaptıkları zaman anlaşmalarını yerine getirenler, sabredenler..» (Bakara 177.) âyetleridir.
***** kelimesinin raf'ı ve nasbi ile okunan şaz kıraata göre ***** «Âlemlerin Rabbi Allah'a hamdolsun.» (Fatiha, 2.) âyeti buna misaldir. Zemme misal ise; ***** «Karısı da odun hammalı olarak..» (Le-heb, 4.) âyetidir.
6) Bedelle Yapılan İtnab
4751 Bu itnabın gayesi, müphemi izah etmektir. Faydası ise, beyan ve tekid-dir. Beyan'ın faydası; ***** Kardeşin Zeyd'i gördüm, cümlesinde a-çıkça görülmektedir. Bu cümlede Zeyd'den, sadece kardeşi olan Zeyd anlaşılır. Tekidin faydası, amilin tekrarı niyetiyle yapılmasıdır. Bu tekid, görünürde iki cümle gücündedir, birinci cümlenin ifade ettiği mânayı ihtiva eder. Bu tekid; ya mutabakat sağlamakla bedeli küll mine'l-küll, ya da iltizam yolu ile bedeli istimal şeklinde olur.
Bedeli kül'e misal: ***** «..Bizi doğru yola ilet. Nimet verdiğin kimselerin yoluna; gazab edilmiş olanların yoluna değil.» (Fatiha, 6-7.), ***** «doğru yola götürüyorsun, Allah'ın yoluna..» (Şûra, 52, 53.), ***** «..onu perçeminden yakalarız. O yalancı, günahkar perçeminden..» (Alak, 15, 16.) âyetleridir.
Bedeli ba'z mine'l-küll'e misal: ***** «..yoluna gücü yeten herkesin o eve (gidip) haccetmesi, insanlar üzerinde Allah'ın bir hakkıdır..» (Âl-i İmrân, 97.), ***** «..Eğer Allah, insanların bir kısmıyla diğerini savmasaydı..» (Bakara, 251.) âyetleridir.
Bedeli iştimal'e misal: ***** «..Onu söylememi bana ancak şeytan unutturdu..» (Kehf, 63.), ***** «Sana haram ayından, onda savaştan soruyorlar. De ki: Onda savaş büyük bir günahtır..» (Bakara, 217.), ***** «Öldürüldü hendeğin a-damları...ateş..» (Burûc, 4-5.) ve ***** «..Rahmân'ı inkâr edenlerin evlerine gümüşten tavanlar ve binip çıkacak-ları merdivenler yapardık..» (Zuhruf, 33.) âyetleridir.
Bazı ulema, bu üç bedele; bedel-i küll mine'l-ba'zı da ilâve ederler. Buna misal olarak, Kur’ân'da şu âyete rastladım. ***** «..Cennete girecekler ve hiç haksızlığa uğratılmayacaklar. Adn cennetleri..»
(Meryem, 60, 61.). Âyetteki ***** kelimesi, cennet kelimesinden bedel'dir. Bu nevi bedel'in faydası, cennetin bir olduğunu değil, çokluğunu belirtmesidir. İbn-i Sîd bu konuda şöyle der: Her bedel, mübdel-i minh'de görülen müşkili kaldırma gayesini gütmez. Belki, mübdeli minh'in bedele ihtiyacı olmasa bile, bedel'le tekid edildiğini gösterir. ***** «..ve şüp-hesiz sen, doğru yola götürüyorsun. Allah'ın yoluna..» (Şûrâ, 52, 53.) âyetinde ikinci sırat kelimesi zikredilmeseydi, sıratı mûstakim'den, sıratullah anlaşıldığını herkes kabul ederdi. Buna rağmen Sibeveyh, bedelden tekit yapılamayacağını savunmuştur.
İbn-i Abdisselam; ***** «İbrahim babası Âzer'e demişti ki..» (Enam, 74.) âyetinde bedelin sadece tekit için gelmediğini ifade ederek şöyle der: Âyetteki bedel, beyan ifade etmez. Çünkü bir babanın, başka bir baba ile karıştırılmasına imkan yoktur. Fakat bu görüş; dedeye, baba da denildiğinden reddedilmiş, âyette hakiki babanın kastedildiğini belirtmek için, bedel yapılmıştır.
7) Atf-ı Beyan'la Yapılan İtnab
4757 Atf-ı Beyan, izah bakımından aynen sıfat gibidir. Fakat, bedel'le aralarında bazı farklar mevcuttur. Bedel, bağlı olduğu mübdel-i minh'i izah ederken atfı beyan, bağlı olduğu ifadedeki mânayı izah eder.
İbn-i Keysan; atf-ı Beyan'la bedel arasındaki farkı şöyle açıklar: Bedel cümlede, mübdelün minh'in bir tekrarı kabul edildiğinden, müstakil bir değere sahip iken atf-ı beyan, matufun aleyh'le birlikte, aynı değere sahiptir.
İbn-i Mâlik, «Şerhu'l-Kifaye» adlı eserinde, bu konuda şu açıklamada bulunur: Atf-ı beyan, metbuunu tamamlama bakımından sıfata benzer. Yalnız atf-ı beyan, şerh ve beyan etmek suretiyle metbuunu tamamlarken, sıfat metbuunda mevcut olan mânanın veya sebebin delaletiyle mevsufunu tamamlar. Ayrıca atfı beyan, delalet ettiği mânayı takviye etmede, tekide benzer. A-ralarındaki fark, tekidin, mecâz olma tevehhümünü kaldırmasıdır. Atfı beyan ay-rıca, müstakil bir değere sahip olma bakımından bedele benzer. Fakat aralarındaki fark, bedel'deki tekrarın, niyete bağlı olmasıdır. ***** «Onda açık deliller, İbrahim'in makamı vardır.» (Âl-i İmrân, 97.), ***** «..mübarek bir zeytin ağacından..» (Nur, 35.) âyetleri buna misaldir. Atfı beyan bazan, izah yönü olmaksızın, yalnız medih için gelir. ***** «Allah, Kabe'yi, o saygı değer evi..» (Mâide, 97.) âyeti buna misaldir. Âyetteki beytu'l-Haram, Kabeyi izah için değil, medih için gelen atfı beyandır.
8) İki Müteradif Kelimeden Birinin Diğerine Atfı İle Yapılan İtnab
4761 Bu itnabın gayesi, tekid'dir. ***** «Ben üzüntümü ve
tasamı yalnız Allah'a şikayet ederim..» (Yûsuf, 86.), ***** «..Allah yolunda başlarına gelenlerden yılmadılar, zayıflık da göstermediler.» (Âl-i İmrân, 146.), ***** «ne zulümden, ne de hakkının çiğ-nenmesinden korkmaz..» (Tâhâ, 112.), ***** «..yetişilmekten korkma, (boğulmaktan) endişelenme..» (Tâhâ, 77.), *****«O-rada ne bir eğrilik, ne de bir tümsek göremiyeceksin..» (Tâhâ, 107.). el-Halil b. Ahmed; ***** ve ***** kelimelerinin aynı mânada olduğunu söyler. ***** «onların sırlarını ve gizli konuşmalarını..» (Tevbe, 78.), ***** «..bir şeriat ve yol..» (Mâide, 48.), ***** «(Geride bir şey) komaz, bırakmaz (her şeyi yakıp yok eder).» (Müddessir, 28.), ***** «..bağırıp çağırmadan başka..» (Bakara, 171.), ***** «..biz beylerimize büyüklerimize uyduk..» (Ahzab, 67.), ***** «..orada bize ne bir yorgunluk, ne de bir usanç dokunur..» (Fatır, 35.) âyetteki ***** kelimesi, ***** kelimesinin vezin ve mânasındadır. ***** «..Rablerin-den bağışlanmalar ve rahmet hep onlaradır..» (Bakara, 157.), ***** «Ö-zür yahut uyarmak için.» (Mürselât, 6.) âyetleri buna misaldir. Sa'leb; son â-yetteki iki kelimenin aynı mânada olduğunu söyler.
el-Müberrid, Kur’ân'da bu nevi atfın mevcut olmadığını söyleyerek yukarıda zikredilen âyetlerdeki müteradif kelimelerin aynı mânada olmadığı şeklinde tevilde bulunmuştur. Diğer ulema da şöyle der: Bu hususta doğru olan, müteradif kelimelerin bir arada bulunmasıyla hasıl olan mânanın, münferid halde iken bu mânayı taşımadığıdır. Ziyade harf, kelimeye ziyade mâna kazandırdığından, ziyade kelime de, cümleye ziyade mâna kazandırır.
9) Hususi Mânanın Umumi Mânaya Atfı İle Yapılan İtnab
4764 Bu nevi atfın faydası, hususi mânadaki kelimenin faziletini gösterir. Hatta bu kelime, vasfındaki değişiklik zatındaki değişikliği meydana getirdiğinden, u-mumi mânadaki kelime cinsinden sayılmamıştır.
Ebû Hayyân, hocası Ebû Cafer b. Zubeyr'in şöyle dediğini nakleder: Bu nevi atfa, tecrid adı da verilir. Güya bu atıf, cümleden tecrid edilmiş faziletinden dolayı, münferiden zikredilmiş bir atıftır. ***** «Namazları ve orta namazı koruyun..» (Bakara, 238.), ***** ***** «..Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrai-le ve Mikaile düşman olursa.» (Bakara, 98), ***** «İçinizden hayra çağıran, iyiliği buyurup, kötülükten men eden bir topluluk olsun..» (Âl-i İmrân, 104.), ***** «Onlar ki Kitab'a sımsıkı sarılırlar ve namazı dosdoğru kılarlar..» (Araf, 170.) âyetleri buna misaldir. Namazı dosdoğru kılmak, Kur’ân'a temessük cümlesindendir. Namazın ayrıca zikri, dinin direği olması bakımından, önemini göstermektedir. Cebrâîl ve Mikaii (aleyhisselâm)ın ayrıca zikri, bunlara karşı düşmanlık iddiasında bulunan Yahudilerin sözüne cevap vermektedir. Mikail'in Cebrâîl ile birlikte zikredilmesi, Cebrâîl-in, kalplere ve ruhlara hayat veren vahiy meleği, Mikail'in de insana hayat veren, rızık meleği olmasından dolayıdır. Kirmani, «el-Acaib» adlı eserinde i-fade ettiği gibi; Cebrâîl ve Mikail, meleklerin emiridir. Emir nasıl orduya dahil değilse, Cebrâîl ve Mikail, başlangıçta melaikeye dahil değillerdi.
***** «Kim bir kötülük yapar, yahut nefsine zulmeder de» (Nisa, 110.) ***** «Allah'a karşı yalan uydurandan, ya da kendisine bir şey vahyedilmemişken 'Bana da vahyolunuyordu' diyenden daha zalim kim olur?..» (Enam, 93.) âyetleri de bu neve misaldir. İbn-i Mâlik'in, bu ve bundan önceki âyetlerdeki görüşüne göre atıf, vav harfine tahsis edilmemiştir. Âyetlerin ikinci kısmında matufun bizzat zikri, söylenen ve yapılana işin son derece çirkin olduğuna işaret etmektedir. Bu nevi atıfta, sözü edilen hususilik ve umumilik, usul ıstılahının aksine, u-mumi mânanın hususi mânaya şamil olduğunu gösterir.
10) Umumi Mânanın Hususi Mânaya Atfı ile Yapılan İtnab
4770 Bazı ulema, bu nevi atfın Kur’ân'da mevcut olmadığını söylemekle hataya düşmüşlerdir. Faydası açıkça görüldüğü üzere, mânayı umumileştirmekte-dir. Önemini göstermek üzere, birinci kelimesi münferid zikredilene misal ***** «..benim namazım, ibadetim..» (Enam, 162.) âyetidir. Âyetteki nusuk kelimesi, umumi mânada, ibadet demektir. ***** «Andolsun, sana ikişerlerden yedi ve bu büyük Kur’ân'ı verdik.» (Hicr, 87.), ***** «Rabbim, beni, anamı-babamı, inanarak evime gireni, îman eden erkek ve kadınları bağışla..» (Nuh, 28.), ***** «..Onun dostu ve yardımcısı Allah, Cibril ve Mü’minlerin iyileridir. Bunun ardından melekler de ona arkadır.» (Tahrim, 4.) âyetleri bu neve dair misallerdir.
Zemahşerî; ***** «De ki: 'Sizi kim rızıklandırıyor?'» (Yûnus, 31.) âyetine ***** «..ve düzenleyip yönetiyor..» âyetinin atfını, bu neviye misal olarak göstermiştir.
11) Mübhemlikten Sonra İzah Edilen İtnab
4773 Beyan uleması şöyle der: Bir kelimeyi önce müphem mânada kullanıp sonra izahını getirmek, itnabdır. Bu nevi itnab'ın faydası, ya mânayı müphem veya izah gibi iki ayrı şekilde anlamak ya da üzerinde iyice düşündükten sonra talep edilen mânanın akla gelmesini sağlamaktır. Mânayı bu şekilde kavramak, zihni yormadan kavranılan mânadan daha değerlidir. Veyahut, müphemi düşünerek, izahını öğrenme zevkine ermektir. Çünkü,bir şey, bir yönüyle bilindiğinden nefis, diğer yönlerini öğrenme şevkine kapılır, kendini düşünceye sevke-der. Bunların da bilinmesi, düşünülen bu şeyin, birden bilinmesinden daha zevklidir.
***** «Dedi ki: 'Rabbim benim göğüsümü aç'.» (Tâhâ, 25.) âyeti bu nevi itnaba misaldir. Âyetteki ***** fiili, herhangi bir şeyin şerhini talep ifade eder. ***** kelimesi de, talep edilen şeyin tefsir ve beyanını ifade eder. ***** «Bana işimi kolaylaştır.» âyeti de bu kabildendir. Âyetin mânası, tekid ifade eder. Çünkü gönderilen her peygamber, bir takım zorluklarla karşılaşmıştır. ***** «Biz senin göğsünü açmadık mı?» (İnşirah, 1.) â-yeti de buna ayrı bir misaldir. Bu âyet, Resûlüllah'ın içinde bulunduğu nimet ve mevkii ifade ettiğinden, tekid mânası taşır.
İcmalden sonra tafsil de bu nevidendir.
***** «..Allah katında ayların sayısı on ikidir...Bunlardan dördü haram aylardır..» (Tevbe, 36.) âyeti buna misaldir. Tafsilden sonra icmale misal de: *****«..üç gün hacda, yedi gün de döndüğünüz zaman olmak üzere tam on gün oruç tutar..» (Bakara, 196.) âyetidir. Bu âyette ***** kelimesi ***** kelimesindeki vav harfinin ***** mânasında olma tevehhümünü kaldırmak için, yeniden zikredilmiş, ***** kelimesi de ***** kelimesindeki icmali mânaya dahil olmuştur. *****
«..arzı iki günde yaratanı...Onun üstünden ağır baskılar yaptı. Onda bereketler yarattı ve onda gıdalarını tam dört günde takdir etti..» (Fussilet, 9-10.) âyetleri de buna misaldir. Bu âyette zikredilen iki gün, sonradan gelen dört günün dışında değildir. Zemahşerî'nin, Tefsirinde işaret ettiği, İbn-i Abdisselam'ın da tercihe şayan bulduğu görüşe göre, âyetin en güzel tefsiri budur.
Zemlekani, «Esraru't-Tenzil»inde Zemahşerî'nin bu görüşünü kabul ederek, şunu ilâve eder: ***** «Musa ile o-tuz gece sözleştik ve buna on gece daha kattık..» (Araf, 142.) âyeti bunun benzeridir. Âyet, on gecenin, vaadedilen otuz gecenin dışında olma ihtimalini kaldırmaktadır.
İbn-i Asker şöyle der: Âyette; önce otuz, sonra on gecenin zikrindeki fayda, Hazret-i Musa'nın zihnen ve bedenen hazır bulunması için, vaadedilen gecelerin sonuna yaklaştığını hatırlatmaktır. Şayet Hazret-i Musa, başlangıçta kırk gün ile vaad edilseydi, vaadedilen günler arasında bir fark olmayacaktı. Bu müddet ikiye bölününce, Hazret-i Musa vaadedilen günlerin sonuna yaklaşıldığını hissetmiş, azmi daha da artmıştır.
Kirmani, «el-Acaib» adlı eserinde ***** «tam on gün» (Bakara, 196.) âyetiyle ilgili sekiz husus tesbit ettim, der. Bunlardan ikisi tefsir, biri fıkıh, biri nahiv, biri mâna, ikisi de hesapla ilgilidir. Ben bunları, «Esraru't-Tenzil» adlı eserime dercettim.
12) Tefsir Yoluyla Yapılan İtnab
4779 Beyan uleması şöyle der: Bu nevi itnab, bir cümledeki gizlilik veya karışıklığı izale ve tefsir etmek için yapılır. ***** «Doğrusu insan hırslı yaratılmıştır. Kendisine kötülük dokun-dumu sızlanır. Kendisine hayır dokundu mu vermez.» (Meâric, 19-21.) âyetleri buna misaldir. Ebû’l-Âliyye ve diğer müfessirlerin dediği gibi, âyetteki ***** ile devam eden cümle, ***** kelimesini tefsir etmektedir.
Beyhaki, «Şerhu Esmai'l-Husna» adlı eserinde ***** «..Diri, yaratıklarını koruyup yönetici. Kendini ne bir uyku, ne bir uyuklama tutmaz..» (Bakara, 255.) âyetine ***** cümlesi, ***** kelimesini, ***** «Size azabın en kötüsünü reva görüp, oğullarınızı boğazlayan..» (Bakara, 49.) âyetinde ***** cümlesinin ***** cümlesini, ***** «..Allah katında İsa'nın durumu, Adem'in durumu gibidir. Onu topraktan yarattı..» (Âl-i İmrân, 59.) âyetinde ***** cümlesinin ***** kelimesini, ***** «..benim de sizin de düşmanınız olan kimseleri dost edinmeyin..» (Mümtehine, 1.) âyetinde ***** cümlesinin ***** cümlesini tefsir ettiğini söyler. Muhammed b. Ka'bi'l-Kurazi ***** «..Sameddir. Kendisi do ğurmamış ve doğmamıştır..» (İhlas, 2-3.) âyetinde ***** cümlesinin ***** keli mesini tefsir ettiğini söyler.
Kur’ân'da bu neve dair misaller pek çoktur.
İbn-i Cinni ise şunları zikreder: Cümle ne zaman tefsiri olarak gelirse, müfesser cümlenin parçası, mütemmimi ve cümlenin bir kısmı gibidir.
13) Zâhiri Bir İsmin Zamir Yerine Getirilmesi ile Yapılan İtnab
Bu konuda sadece İbn-i Saig'ın bir eserini gördüm. Bu çeşit itnabın sağladığı bir takım faydalar vardır. Bunlar, sırası ile şöyledir:
1- Beyan ve kudrette ziyadelik ifade eder; ***** «De ki: Allah birdir. Allah Sameddir.» (İhlas, 1-2.), ***** «Biz onu hak olarak indirdik, o da hak olarak inmiştir..» (İsrâ, 105.), ***** «..Şüphesiz Allah insanlara lütufkârdır. Fakat insanların çoğu şükretmezler..» (Mü’min, 61.),
***** «..Kitabta olmadığı halde Kitaptan zannedesi-niz diye dillerini eğip bükerler. O, Allah katından olmadığı halde: 'Allah katındadır' derler..» (Âl-i İmrân, 78.) âyetleri buna misaldir.
2- Tazim ifade eder: ***** «Allah'tan korkun Allah, size öğretiyor. Allah herşeyi bilir.» (Bakara, 282), ***** «İşte onlar Allah'ın grubudur. İyi bilin ki kurtuluşa ulaşacak olanlar Allah'ın taraftarlarıdır.» (Mücadele, 22.), *****
«..sabahın Kur’ân'ını da. Çünkü sabah namazı görülür.» (İsrâ, 78.), *****«..Takva elbisesi daha hayırlıdır.» (Araf, 26.) âyetleri buna misaldir.
3- İhanet ve tahkir ifade eder; ***** «..Onlar şeytanın grubudur. İyi bilin ki şeytanın taraftarları kaybedecektir.» (Mücadele, 19.), ***** «Çünkü şeytan aralarına girer..» (İsrâ, 53.) âyetleri buna misaldir.
4- Zamirin mercii olan birinci ismin dışnda, başka bir isme raci olma vehminden dolayı beliren karışıklığı izale etmesidir. İbnu'l-Haşşab'ın ifadesine göre: ***** «De ki: 'Ey mülkün sahibi olan Allah'ım, Sen mülkü dilediğine verirsin..» (Âl-i İmrân, 26.) âyetinde ***** denilse idi, zamirin birinci isme ait olduğu vehmi ortaya çıkardı. ***** «..Allah'a kötü zanda bulunan müşriklerin...kötü hezimetleri başlarına gelsin..» (Fetih, 6.) âyetinde Cenab-ı Hak ***** buyursa idi, zamirin Allah'a ait olduğu vehmi ortaya çıkardı. ***** «Bunun üzerine kardeşinin kabından önce onların kaplarını aramağa başladı. Sonra tası kardeşinin kabından çıkardı..» (Yûsuf, 76.) âyetinde Cenab-ı Hak, zamirin kardeş kelimesine avdet vehmini kaldırmak için, ***** şeklinde buyurmadı. Zamir kardeşe avdet etseydi, su kabının kardeşinde çıkmasını arzular duruma düşerdi. Böyle bir davranış, iyi niyetli kimseleri ezaya sevkedeceğinden meydana gelmemiştir. Bu yüzden zâhiri isim, zamir yerine kullanılmıştır. Yüce Allah âyette, zamirin Yûsuf (aleyhisselâm)'a raci olma vehmini kaldırmak için ***** şeklinde buyurmamıştır. Çünkü Yûsuf (aleyhisselâm)'a ait zamir, ***** fiilinde müstetirdir.
5- Hürmeti gerektiren bir ismin zikriyle, dinleyenin kalbinde korku hissi uyandırmayı ifade eder. ***** Halife hazretleri size şöyle emrediyor.. şeklindeki söz, buna misaldir. ***** «Allah size emanetleri ehline vermenizi emrediyor..» (Nisâ, 58.), ***** «Allah, adaleti emreder..» (Nahl, 90.) âyetleri bu kabildendir.
6- Yapılması istenen bazı şeylerin takviyesini ifade eder. *****
***** «Bir kere azmettin mi artık Allah'a dayan. Çünkü Allah kendine güvenip.... sever.» (Âl-i İmrân, 159.) âyeti bu kabildendir.
7- Bir işin yüceliğini ifade eder; ***** «Görmedin mi Allah nasıl yaratmayı başlatıyor, sonra onu iade ediyor, dönüp yeniden yaratıyor; bu Allah'a göre kolaydır.» (Ankebut, 19.), ***** «..bakın yaratmaya nasıl başladı..» (Ankebût, 20.), ***** «İnsanoğlu, var edilip bahse değer bir şey olana kadar, şüphesiz, uzun bir zaman geçmemiş midir?. Doğrusu biz insanı halden hale geçirdiğimiz karışık bir nut-feden yarattık..» (İnsan, 1 -2.) âyetleri buna misaldir.
8- Bir şeyin zikriyle hoşlanmayı ifade eder; ***** «bizi dilediğimiz yerde oturacağımız bu cennet yurduna varis kılan» (Zümer, 74.) âyeti buna misaldir. Yüce Allah âyette, ***** buyurmadı. Bu yüzden zamir yerine, lezzet kaynağı olan cennet kelimesini ifade buyurdu.
9- Zâhir bir isim kullanarak, vasfedilene ulaşmayı ifade eder. ***** «Allah'ın elçisiyim.» (Araf, 158.) cümlesinden sonra gelen *****
«Gelin, Allah'a ve Onun ümmi peygemberi olan elçisine inanın..» (Araf, 158.) âyeti, buna misaldir. Yüce Allah âyette ***** Alla-ha ve bana inanın.. buyurmamıştır. Çünkü Resûlüne verdiği sıfatları yerleştirmek, bu sıfatlarla vasıflanmış olan Resûl'e, îman ve ittibanın vacip olduğunu bildirmek istemiştir. Şayet, âyette zamir gelmemiş olsaydı, zamir bu vasıfları alamayacağından, bu mâna mümkün olmazdı.
10- Hükmün sebebine dikkati çekmektir; ***** «Derken o zalimler, onu kendilerine söylenenden başka bir sözle değiştirdiler. Biz de yaptıkları kötü-lüklerden dolayı o zulmedenlerin üzerine gökten bir azap indirdik.» (Bakara, 59.), ***** «..Allah da o inkâr edenlerin düşmanıdır.» (Bakara, 98.) âyetleri buna misaldir. Bu son âyette Yüce Allah, ***** buyurmadı. Çünkü; Allah'a meleklere, resûllerine, Cebrâîl ve Mikail'e düşman olanlar da Kâfir olduğundan, Allah da Kâfire, küfründen dolayı düşmanlığını bildirmiştir. ***** «Allah'a yalan uydurup atan, yahut Onun âyetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir? Şüphesiz suçlular asla felah bulmazlar.» (Yûnus, 17.), ***** «Onlar ki Kitaba sımsıkı sarılırlar ve namazı kılarlar, elbette biz iyiliğe çalışanların ecrini zayi etmeyiz.» (Araf, 170.), ***** «Onlar ki inandılar ve iyi işler yaptılar, elbette biz işi güzel yapanın ecrini zayi etmeyiz.» (Kehf, 30.) âyetleri de bu neve misaldir.
11- Umumilik gayesi ile kullanılmasıdır; ***** «Ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis daima kötülüğü emredicidir..» (Yûsuf, 53.) âyeti bu kabildendir. Bu âyette Yüce Allah, Yûsuf (aleyhisselâm)ın bizzat tahsis edildiği anlaşılmaması için, ***** şeklinde buyurmamıştır. ***** «İşte onlar gerçek Kâfirlerdir..» (Nisâ, 151.), ***** «..o nankörlere alçaltıcı bir azap hazırlamışızdır.» (Nisâ, 37.) âyetleri de bu kabildendir.
12- Hususilik gayesiyle kullanılmasıdır; ***** «Bir
de kendisini Peygambere hibe eden kadını..» (Ahzâb, 50.) âyetinde Yüce Allah nefsini hibe etme işinin sadece Nebi'ye ait olduğunu açıklamak için ***** buyurmamıştır.
13- İkinci cümlenin, birinci cümle hükmüne dahil olmadığına işaret etmesidir; ***** «..Allah dilerse senin kalbine mühür basar, batılı mahveder..» (Şûra, 24.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** cümlesi, istinaf cümlesidir, birinci cümledeki şartın hükmüne dahil değildir.
14- Cinasa riayet etmektir. Şeyh İzzeddin b. Abdisselam'ın zikrettiğine göre, nas sûresi buna misaldir. İbn-i Saig da, ***** «O, insanı alaktan yarattı. İnsana bilmediğini öğretti. Hayır, (Rabbının Kitabını okumayan) insan azar..» (Alak, 2, 5 ve 6.) âyetlerini buna misal getirerek, âyetteki birinci insan kelimesinden insan cinsi, ikincisinden A-dem (aleyhisselâm) veya okuma-yazma öğretenler veya İdris (aleyhisselâm), üçüncüsünden de E-bu Cehil murad edildiğini söyler.
15- Cümle kuruluşunda, kelimelerin uygun ve güzel bir şekilde, yerinde kullanılmasıdır. Bazı belâgat uleması; ***** «..ta ki kadınlardan biri unuttuğunda diğeri ona hatırlatsın..» (Bakara, 282.) âyetini buna misal getirmişlerdir.
16- Cümlenin, zaruri olan zamiri bulundurmasıdır; ***** «..nihayet bir köye varıp, köyün halkından yemek istediler..» (Kehf, 77.) âyeti buna misaldir. Şayet Yüce Allah ***** buyursaydı, doğru olmazdı. Çünkü Musa ve Hızır (aleyhisselâm) yiyeceklerini, köyün kendisinden istemediler; şayet ***** buyursaydı, yine doğru olmazdı. Çünkü ***** cümlesi, köy halkının değil, nekre olan karye kelimesinin sıfatıdır. Bu yüzden karye kelimesine avdet eden, bir zamir gereklidir Bu zamir ancak, zâhir ismin açıkça zikredilmesi ile mümkündür.
Salahu's-Safedi'nin bu konuda sorduğu bir soruya Subki, şu beyitle cevap vermiştir:
Bu konuda ayrıca şu açıklamayı ilâve etmek gerekir.
Zâhir kelimeyi lâfzıyla iade etmek, mânası ile iade etmekten daha güzeldir. Şu âyetler buna misaldir: ***** «..elbette biz iyiliğe çalışanların ecrini zayi etmeyiz.» (Araf, 170.), ***** «..elbette biz işi güzel yapanın ecrini zayi etmeyiz.» (Kehf, 30.), ***** «Ehli Kitaptan olan Kâfirler de, puta tapanlar da size Rabbinizden bir hayır indirilmesini istemezler..» (Bakara, 105.). Bu âyette hayr'ın indirilişi, Rububiyete uygundur. Bu bakımdan âyette, ***** kelimesinden sonra ***** lâfzı gelmiştir. Hayrın sadece insanlara tahsisi, uluhiyete uygundur. Çünkü rububiyetin sınırı, uluhiyete nazaran daha geniştir. ***** «Gökleri ve yeri yaratan Allah'a hamdolsun.. Yine de Kâfirler Rablerine (başkalarını) denk tutuyorlar.» (Enam, 1.) âyeti de bu kabildendir.
Zâhir ismin, aralarında fasıla bulunduğundan bir başka cümlede iadesi, aynı cümlede iadesinden daha güzel olduğu gibi, uzun cümlede, zamirin ait olduğu mercii bulma zorluğu karşısında zihni yormamak için, zamir yerine zâhir ismin gelmesi de güzel olur. ***** «İbrahim babası Âzere demişti ki...İşte bunlar, kavmine karşı İbrahim'e verdiğimiz hüccetlerdendir..» (Enam, 74-83.) âyetleri buna misaldir.
14) İgal İle Yapılan İtnab
4807 İgal; Sözü nükte ifade eden bir cümle ile bitirmektir; ama mâna nük-tesiz de tamam oluyor. Bazı belâgat uleması, igal'in sadece şiirde kullanıldığı kanaatındadırlar. Bu görüş, Kur’ân'da misalleri bulunduğundan, reddedilmiştir. ***** «..'Ey kavmim, elçilere uyun' dedi. Sizden bir ücret istemeyenlere uyun. Onlar doğru yoldadırlar.» (Yâsin, 20-21.) âyetleri buna misaldir. Âyetteki ***** cümlesi, igaldir. Çünkü her resûl, şüphesiz hidayet üzere olduğundan, igal cümlesi gelmese bile, âyetin mânası tamamlanmaktadır. Fakat âyetteki bu igal'de, resûllere îman ve ittibaya fazlasıyla teşvik söz konusudur.
İbn-i Ebî'İsba ***** «arkalarını dönmüş kaçarlarken sağırlara da çağrıyı işittiremezsin.» (Neml, 80.) âyetinde igal olduğunu söyleyerek ***** cümlesi, Resûlün avdetinden istifade etmemeleri bakımından, âyetin mânasını takviye eden bir ziyadelik olduğunu belirtir. ***** «..iyice bilen bir toplum için Allah'dan daha güzel hüküm veren kim olabilir?» (Mâide, 50.) âyetinde ***** düşünen bir millet için, cümlesi, Mü’minleri methedip, anlayış göstermekten uzak olan Yahudileri zemmeden mânaya, ziyade olarak gelmiştir. ***** «..bu iş, sizin konuştuğunuz gibi bir gerçektir.» (Zâriyat, 23.) âyetinde ***** cümlesi, bu vaadi gerçekleştirmek için, âyetin mânasına ziyade olarak gelen igal'dir. Çünkü vaadedilen şey, üzerinde kimsenin şüphe edemiyeceği, zaruri olarak bilinen bir olaydır.
15) Tezyil ile Yapılan İtnab
4809 Tezyil; iki cümleyi ardarda getirmektir. Bu maksatla getirilen ikinci cümle mantuk veya mefhumunu tekid için, birinci cümlenin mânasını taşır. Bu durum, birinci cümleyi anlamayana anlamasını, anlayanın da bilgisini pekiştirmesini sağlar. ***** «Nankörlük ettiklerinden ötürü onları böyle cezalandırdık, biz nankörden başkasını cezalandırmayız.» (Se-be, 17.), ***** «De ki: 'Hak geldi, batıl yıkılıp gitti; zaten batıl yok olmaya mahkumdur.» (İsrâ, 81.), ***** «Senden önce hiç bir insana ebedi yaşam vermedik. Şimdi sen ölürsen onlar ebedi mi kalacaklar?» (Enbiya, 34.), ***** «Her can ölümü tadacaktır..» (Enbiya, 35.), ***** «..Kıyamet günü de sizin (onları Allah'a) ortak koşmanızı inkâr ederler. (Bu gerçeği) sana herşeyden haberi olan (Allah) gibi hiçbir kimse haber veremez.» (Fâtır, 14.) âyetleri buna misaldir.
16) Tard ve Aksi ile Yapılan İtnab
4810 et-Tibî şöyle der: Tard; iki cümlenin birlikte gelmesi, birinci cümledeki mefhumu kuvvetlendirmesidir. Aksi ise, ikinci cümledeki mantukun, birinci cümledeki mefhumu kuvvetlendirmesidir. ***** «..elleriniz altında bulunanlar ve sizden henüz erginliğe ermemişler üç vakitte izin istesinler., bunların dışında ne size ne onlara bir günah yoktur..» (Nur, 58.) âyeti buna misaldir. Âyette, özellikle belli vakitlerde izin istemenin mantuku, bu vakitler dışında günahı kaldıran mefhum mânayı kuvvetlendirmiştir. Âyette, bu hükmün aksi de mevcuttur. ***** «..Allah'ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır.» (Tahrim, 6.) âyeti.
Şunu belirtmek isterim ki bu nevi, îcâzın ihtibak nevinin aynıdır.
17) Tekmil ile Yapılan İtnab
4812 Buna ihtiras adı da verilir. Tekmil; istenilen mânanın aksi anlaşılma ihtimali olan bir cümlede, bu ihtimali kaldıran bir ifadenin ilâve edilmesidir. ***** «..Mü’minlere karşı alçak gönüllü, Kâfirlere karşı onurlu ve şiddetlidirler..» (Mâide, 54.) âyeti buna misaldir. Şayet âyette sadece ***** kelimesi mevcut olsaydı, Mü’minlerin zilleti, zaaflarından geldiği ihtimali belirirdi. Fakat ***** kelimesiyle bu ihtimal ortadan kalkmıştır. *****
«..Kâfirlere karşı şiddetli, kendi aralarında merhametlidirler..» (Fetih,
29.) âyeti de bu kabildendir. Âyette sadece ***** kelimesine bağlı kalınsaydı, Mü’minlerin şiddeti, kabalıklarından ileri geldiği ihtimali belirirdi. ***** «..kusursuz olarak bembeyaz çıksın..» (Neml, 12.) âyeti de bu kabildendir. ***** «..Süleyman ve orduları, farkında olmayarak sizi ezmesinler.» (Neml, 18.) âyetinde Hazret-i Süleyman'a zulüm nisbet edilme ihtimalini kaldırmak için, ihtiras sanatı mevcuttur. ***** «..bilmeyerek ezmek suretiyle üzüntüye kapılmanız..» (Fetih, 25.), ***** «Derler ki: 'Şahitlik e-deriz ki sen muhakkak Allah'ın elçisisin.' Senin mutlaka kendisinin elçisi olduğunu Allah bilir ve Allah, münafıkların yalancı olduklarına şahitlik eder.» (Munafikûn, 1.) âyetleri buna ayrı misallerdir. Bu âyetin orta cümlesi, ihtiras ifade eder. Çünkü tekzibin de aynı şey olduğu ihtimalini kaldırmaktadır.
«Arusu'l-Efrah» adlı eserinde müellif şöyle der: Bu nevilerden her biri, yeni bir mâna ifade ediyorsa, itnabdan sayılmaz, şeklindeki bir görüşe, şu cevabı veririz: Bütün bu neviler, müstakil mâna taşısalar bile, önceki cümlede mevcut vehmi kaldırdığından, itnab sayılırlar.
18) Tetmim İle Yapılan İtnab
4813 Tetmim; murad edilen mâna dışında başka bir mâna ihtimali bulunmayan cümleye, mübalağa gibi bir nükte getiren fazlalıktır.
***** «Onlar kendi içleri çektiği halde yemeklerini yoksula, yetime ve esire yedirirler.» (İnsan, 8.) âyeti buna misaldir. Âyetteki ***** kelimesi, tetmim ifade eder. Çünkü insanın yemeği sevmesi, iştahının olmasına rağmen yedirmesi, sevabını daha da artırır. ***** «..(Allah rızası için) malını veren..» (Bakara, 177.), ***** «Kim inanarak iyi olan işlerden yaparsa artık o, ne zulümden ne de hakkının çiğnenmesinden korkmaz.» (Tâhâ, 112.) âyetleri buna misaldir. Son âyetteki ***** cümlesi, en güzel şekliyle tetmim ifade eder.
19) İstiksa İle Yapılan İtnab
4814 İstiksa; hitabda bulunanın bir mânayı bütün yönleriyle düşünmesi, başkasına söz hakkı bırakmaksızın düşündüğü şeyin bütün ana vasıflarını iyice tetkik ettikten sonra bu şeyin, arizi veya lüzumlu diğer yönlerini ortaya koymasıdır. ***** «Biriniz ister mi ki (şöylece) bir bahçesi olsun..» (Bakara, 266.) âyeti buna misaldir. Bu âyette Yüce Allah şayet ***** kelimesinin zikri ile yetinse idi, âyetin mânası tam olurdu. Fakat bununla kalmamış, ***** kelimeleri ile bahçede bulunan nimetleri açıklamıştır. Bahçe sahibinin kavuştuğu bu nimetler, gerçekte çok büyük nimetlerdir. Âyete ***** ***** cümlesini ilâve etmekle, bahçenin vasıflarını göstermiş, bu vasfı ***** orada kendisine her çeşit meyveleri bulunsun âyetiyle tamamlamış, bahçenin bahçe özelliğini kaybetmesi ile ortaya çıkan üzüntüyü artırmak için, bahçedeki bütün nimetleri zikretmiştir. ***** ona ihtiyarlık çöksün, âyetiyle de, bahçe sahibinin durumunu dile getirmiş, ihtiyarlığın verdiği büyük sıkıntıdan dolayı ***** aciz ve küçük çocukları olsun, cümlesiyle, mânayı derinleştirmiştir. Âyet ayrıca zürriyyetini hiçbir şeye gücü yetmeyen zayıflıkla vasıflandırmış, sonra da elindeki tek varlığı olan bahçenin ansızın helakini zikrederek ***** bir bora isabet etsin, buyurmuştur. Bununla da kalmayıp ***** içinde ateş bulunan, demek suretiyle, bahçeyi alevler sardığını belirtmiştir. Alevlerin zayıflığı, bahçede bulunan suyun ve ağaçların verdiği rutubetin varlığı, bahçenin yanmasına yeterli olmama ihtimalini kaldırmak için ***** cümlesini getirmiştir. Âyetteki bu istiksa, bir cümlede bulunabilecek istiksanın en güzeli ve en mükemmelidir.
İbn-i Ebî'l-İsba şöyle der: İstiksa ile, tetmim ve teklil arasındaki fark şudur; tetmim, cümlede eksik mânayı tamamlamak, tekmil; cümlede mevcut mânanın vasıflanmasını mükemmelleştirmek, istiksa ise; tam ve kamil mânayı kavramada kimseye bir ihtimal bırakmamak, hatıra gelecek bütün yönleri içine alacak şekilde, bu mânayı teferruatıyla tetkik etmektir.
20) İtiraz İle Yapılan İtnab
4817 Kudame b. Cafer; itiraz'a, iltifat adını verir. İtiraz; bir veya birkaç cümleden meydana gelen, arasında irabdan mahalli olmayan bir veya birkaç cümle giren, müphemliği kaldırmaktan ziyade, bir nükteden dolayı mâna yakınlığı taşıyan cümledir. ***** «şanı yüce Allah'a kızlar mal ediyorlar da kendilerine hoşlandıklarını..» (Nahl, 57.) âyetindeki ***** cümlesi, Allahü teâlâ'yı kız evlad edinmekten tenzih, bu sözü söyleyenleri de takbih için itirazi cümle olarak gelmiştir. ***** «Allah dilerse güven içinde Mescidi Harama gireceksiniz..» (Fetih, 27.) âyetinde te-berrük bildiren ***** cümlesi, itirazi cümledir.
Birden fazla itirazi cümle ihtiva eden âyetler şunlardır: ***** «..Allah'ın emrettiği yerden onlara varın. Allah tevbe edenleri sever.» (Bakara, 222.) Âyetteki ***** kelimesi, ***** cümlesini beyan ettiği için, mânaca birbirine bağlıdır. Temizliğe teşvik, arkadan yaklaşmaktan tahzir için, bu iki kelime arasına giren cümleler, itirazi olur. ***** «Ey arz, suyunu yut... yok olsun denildi..» (Hûd, 44.) â-yeti de bu kabildendir. Âyette üç ayrı itirazi cümle mevcuttur. Bu cümleler; ***** «..su azaldı. İş bitirildi. (Gemi) Cudiye oturdu..» âyetleridir.
Tennuhi, «Aksa'l-Karib» adlı eserinde, bu âyetle ilgili şu açıklamada bulunur: Âyetin taşıdığı nükte, baş ve son kısmı arasında ifade edilen cümlelerdir. Bu cümleler âyetin sonunda gelmiş olsaydı, vuku bulması gerekli olan durumların, tehiri gerekecekti. Bunların cümle arasına gelmesi, tehir etmediklerini gösterir. Bu âyette ayrıca, itiraz içinde itiraz vardır. Çünkü ***** cümlesi, ***** ile ***** cümleleri arasında, muteriza cümlesidir. Âyette; geminin dağa oturması, suların çekilmesinden sonra gerçekleşmiştir.
***** «Rabbinin makamından korkan kimseye iki cennet vardır.» (Rahmân, 46-54.) âyetleri de buna ayrı bir misaldir. Bu âyetler arasında ***** cümlesinin hâl olması durumunda, yedi âyet, itirazi cümle durumunda bulunur.
***** «Yoo, yıldızların yerine yemin ederim. Bilesiniz, bu büyük bir yemindir. O, elbette şerefli bir Kur’ân'dır.» (Vakıa, 75-77.) âyetlerinde, itiraz içinde itiraz cümlesi mevcuttur.
Birincisi; ***** kasem cümlesiyle, kasemin cevabı olan ***** cümlesi arasındaki ***** cümlesidir, ikincisi ise; ***** cümlesi arasındaki ***** itiraz cümlesidir. Kasem ile sıfat arasındaki bu itiraz, muksemin bih'in yüceliğini gösterir, Kur’ân'ın azametini bilmediklerini öğretir. et-Tibî, «et-Tibyan» adlı eserinde şöyle der: İtirazi cümlenin güzelliği, beklenmedik bir anda gelmesinden dolayı ifadede güzellik sağlamasıdır. Muteriza cümle, aynen, beklenmedik bir anda gelen iyilik gibidir.
21) Ta'lil İle Yapılan İtnab
4820 Ta'lilin faydası; takrir ve .belâgat ifade etmesidir. Çünkü insanın meyli, illeti bilinmeyen hükümlerden çok, illeti bilinen hükümleri kabule daha yatkındır. Kur’ân'da mevcut olan illetlerin çoğu, birinci cümlenin gerektirdiği sorunun ce-vabındadır.
Talil ifade eden harfler şunlardır ***** ve ***** bunlara ait misaller, Edevat Bölümünde geçmişti.
Talili gerektiren kelimelerden biri de ***** kelimesidir. ***** «Bunlar üstün bir hikmettir..» (Kamer, 5.) âyeti buna misaldir. Allah'ın, mahlûkatı yaratı-şındaki gayeyi zikretmesi de, bu kabildendir. ***** «O, (Rab) ki yeri sizin için döşek, göğü de bina yaptı..» (Bakara, 22.), ***** «Biz yeryüzünü bir beşik, dağları da onun için birer direk yapmadık mı?.» (Nebe, 6-7.) âyetleri buna misaldir.