Kur'an âyetleri ve Peygamber hadislerinin bildirdiği şekilde
itimat ve itikat olunacak dinî hususlara ve kesinlikle ihtiyaç ola
İslâm bilginlerinin görüşlerine göre; Arş'ın yaratılışının
tertibini, Kürs'ü, Cennetleri, gökleri, yerleri, denizleri,
ışıkları, kıyamet alâmetlerini, kıyametin hal ve durumlarını,
cihanın harap oluşunu ve yokoluşunu, Rahman'a kavuşma âleminin
(Ahiretin) ebediliğini dört bölümle tafsil eder.
Cennetlerin isimlerini, vasıflarını ve sayılarını onlarda olan
nehirleri, ağaçları, binalarının çeşitlerini, nimetlerini,
hurilerini ve gılmanlarını dört madde ile açıklar.
Cennet altında olan perde melekleri, denizleri, hazineleri, yedi
göğü ve her gökte olan melekleri, güneş, ay ve yıldızların
hareketlerini, kâinatın durumu ve atmosferi dört madde ile
açıklar.
Yedi denizin, sekiz kaf dağının, yedi yerin ve her tabakanın
sakinlerini, cehennemi ve şedi tabakasını ve her bir tabakasında
bulunanların, kıyamet şartlarının ve kıyamet hallerinin, âlemin
yokoluşunun ve mahşerin durumlarının yaratılış keyfiyetini; beş
madde ile beyan eder.
Yüzeyleriyle kâinatın aynası olan âlemlerin, yaratılış tertibini;
cihanın arazlarının ve cevherlerinin mahiyet ve keyfiyetini;
özlerin ve eşyanın şekil ve durumlarını; esaslar ve cisimler
âleminin görüntü ve hikmetini; canlıların, bileşiklerin ve
unsurların bozuşum ve oluşumunu, hakimane üç babla belirtir ve
beyan eder.
Feleklerin, nefslerin ve akılların ortaya çıkmasındaki tertibi;
tabiatların mertebelerini; özlerin değişimini; ateş, hava, su ve
toprağın dönüşümlerinin delillerini; maden, bitki, hayvan ve
insanın doğuşunu ve bunların arasında aracı olanı; ruhların
geldikleri ve gittikleri yeri; bedenlerin devranının keyfiyetini
dört madde ile hakîmâne beyan eder.
Maddede ve zihinde hasıl olan eşyanın sayılarını beyan eden
matematiğin, çok önemli ve çok lüzumlu olan kaidelerini, on kolay
yöntem üzere, on madde ile açıklar.
Cisimlerin miktarlarını, boyutlarını beyan eden geometrinin,
astronomi için önemli ve lüzumlu olan şekillerini kolay bir yöntem
üzere dört madde ile beyan eder.
Alemin şeklinin yuvarlak olduğunun isbatını; yıldızların ve
feleklerin durumlarının keyfiyetini, hakîmâne on bölümle tafsil
eder.
Burçlar sahibi göğü; burçların şekillerini ve isimlerini;
burçların katlarını ve sabit yıldızları; ayın menzillerini; gök
cisimlerinin uzaklıklarını dört madde ile bildirir.
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı
madde ile bildirir.
Altıncı göğün yapısını ve orada hâkim olan müşteri (Jüpiter)
yıldızının vasıflarını beş madde ile beyan eder.
Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih yıldızının
vasıflarını beş madde ile açıklar.
Dördüncü göğün yapısını ve burada sultan olan güneşin,
hükümlerini ve durumlarını dört madde ile açıklar.
Üçüncü göğün yapısı ve burada hükmeden zühre yıldızının (venüs)
durumlarını beş madde ile açıklar.
İkinci göğün yapısını ve burada hâkim olan utarit yıldızının
durumlarını beş madde ile bildirir.
Dünya göğünün yapısını ve orada hâkim olan ayın durum ve
vasıflarını; aya mütaallik olan eşyayı altı madde ile
açıklar.
Ayın, Allah'ın kudretiyle, tesirlerini ve burçlar itibariyle
hallerini, yedi gezegenin tesirli saatlerini, feleklerin
sayılarını, seslerini ve nağmelerini, merkezlerini hareketleriyle
dairelerin meydana gelişlerini, esiri cisimlerin tesirlerinin
başlangıçlarını beş madde ile açıklar.
Ateş unsurunun mahiyetini, tavır ve durumlarının keyfiyetini dört
madde ile açıklar.
Hava unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, üç
tabakasından üst, orta ve birinci tabakalarda oluşan kainat
boşluğunu (atmosfer) dört madde ile açıklar.
Hava küresinin alt tabakasını, tabiat ve vasıflarını, hareket ve
isimlerini ve sair durumlarını sekiz madde ile açıklar.
Hava küresinin alt tabakasında meydana gelen diğer atmosferik
olayları, yani samanyolu, hâle, sis, kırağı jaleyi; sabahı,
şafağı, gölgeyi, gece ve gündüz saatlerini; ayları ve yılları ve
zamanları beş madde ile açıklar.
Su unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, farklılık ve
vasıflarını, isimlerini; denizken buhar, bulut, kar, yağmur,
kaynak ve nehir ve yine buhar olmasını; değişik hareketlerle
hareket bulmasını; denizlerle karaların yer değiştirmesini;
denizlerde ve karalarda bulunanların sudan faydalanmasını, suda
hayvanların vücuda gelmesini; su tabakasının kalınlığı sayılan
denizlerin derinliklerininölçülmesini, denizle gemilerin
yürümesini ve gemilerle halkın her tarafa varıp, murat almasını;
yeni dünya (Amerika) bulunup, yer ve deniz devr olunup, batıya
giden gemilerin doğu semtine gelmesini yedi madde ile açıklar.
Toprak unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, sükûn ve
kararını, parçalarını korumasını, vâdi ve dağlarını; yerkürenin
iki tabakaya bölünmesini ve yeni dünyanı ortaya çıkmasıyle
çizilişini; kaynakların fışkırmasını ve yerin sarsılmasını dört
madde ile hâkimâne açıklar.
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan kutup dairelerini ve
kutupları, yeryüzünün beş kısma bölünmesini gerektirir sebepleri,
dörtte bir meskun kısmın yedi iklime bölündüğü ve yedi iklimin
sınırlarını, her iklimde nice memleketler, dağlar, nehirler ve ne
şekil insanların ve hayvanların bulunduğunu, yedi iklimin ötesinin
durumlarının doksanıncı enleme dek keşfedildiğini ve
incelendiğini, yedi iklimin her birinde en uzun günü bulmayı ve en
uzun günden şehirlerin semtlerinin çıkarıldığını, beldelerin
mizaçlarının ve sâkinlerinin farklı bulunduğunu altı madde ile
hakîmâne açıklar.
Boylam ve enlem daireleri ile yerkürenin satranç ve evleri misali
bölünmesini; enlem ve boylamın tayini ile yeryüzünde bulunan
beldelerin ve yerlerin yerlerinin ve yönlerinin birbirlerine
uzaklık ve yakınlık bakımından nispetlerini; hint dairesiyle zeval
çizgisi, itidal çizgisi ve kıble tesbitini; âlemin kutbu tarafında
bulunan kutup yıldızının yüksekliği ve alçaklığıyle meridyen
derecelerinin mesafe ve miktarını ve bunların bilinmesiyle
yerkürenin çapının çevresini ve yüzölçümünü bulmayıp kara ve
denizi, ölçü ve seyirle çeşitli noktalarının mesafelerini; dörtte
bir oturulan yerin burçlar üçgeniyle yedi gezegene mensup olan
belde ve yönlerini; zamanın oniki hayvan üzerinde deveranından
yeryüzünde olan tesirleri altı madde ile hakîmâne açıklar ve
ortaya koyar.
Yeni astronominin şöhret bulduğunu, kaidelerinin kolay ve
muhtasar olduğunu; yerin dönüşüle hareket kıldığını ve yerin
ekseninin, âlemin eksenine paralel ve kutbuna karşı olduğunu; yeni
astronomların bunu ispat ettiğini; gezegenlerin bu astronomiye
nispetle duyduğunu, geri döndügünü ve düz gittiğini; bu yeni
astronomiye itirazlar olup, hepsine cevap verildiğini; feleklerin
tabiatlarinde astronomların ihtilaf kıldığını dokuz madde ile
açıklar.
Bileşiklerin oluşum keyfiyetini, yani tam bileşik cisimler olan
üç bileşiği (mevalid-i selâse) ki maden, bitki ve
hayvandır. Hepsini yedi madde ile açıklar.
Bedenlerin aynası olan anatomi ilmi; cisim ve canın hürriyetini,
hayvanî ve bitkisel ve üçleri, bedene ilişkin olan insanî ruhu ve
geçici olan ruhun bazı durumlarını beş bahisle hakîmâne
açıklar.
Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini, uzuvların tabiatlarının
mahiyetini, insan hayatının mizaçlarını, dört rüknün karışım ve
bileşiminin, karışımların sebeblerini, durumlarını ve faydalarını
ve onlardan oluşanı dört madde ile uzun uzun açıklar.
Azanın fayda, mahiyet ve keyfiyetlerini, isim ve kuvvetlerini,
doğuş ve özelliklerini dört madde ile ayrıntılı olarak
açıklar.
İnsan bedeninin sıhhatini koruma kaide ve esaslarından
olan altı zarurî sebebi bildirir.
Omurga kemikleri, boyun kemikleri, kaburgalar, eğe kemikleri ve
köprücük kemiklerinin bileşim keyfiyetini beş madde ile
açıklar.
İki el ve iki ayak kemiklerinin bileşik keyfiyetini, isim ve
özelliklerini yedi madde ile açıklar.
Uzuvların hareketleri keyfiyetini, adalelerin mahiyetini,
cüzlerini, metanet ve özelliklerini üç bölümde ayrıntılı olarak
bildirir.
Göğüs, omuz, el ve parmak adalelerinin keyfiyet ve hareketlerini
altı madde ile açıklar.
Karın ve bel adalelerini, tenasül uzuvlarının, ayak ve ayak
parmaklarının adaleleri keyfiyetini; bunların hareketlerini ve
faydalarını yedi madde ile açıklar.
Sinirlerin, atar ve toplar damarların keyfiyetini; bedenlerin
kuvvetlerini, kıyafetle insanların ahlâk ve tavırlarının
bilinmesini; uzuvların şekil farklılığı haseiyle olan insanî
vasıflar; uzuvların çekme ve seyrilmesine bağlı olan durumları beş
bölüm ile hakimâne tafsil eder.
Atar damarların bittiği yerleri ve faydalarını ayrıntılı olarak
beş madde ile açıklar.
Sakın damarların bitiş yerlerini ve faydalarını altı madde ile
ayrıntılı olarak açıklar.
İnsan bedeninde bulunan cinsleri ve kuvvet çeşitlerini,
uzuvlarının içlerinin başlangıcını ve hayat verici dört nefsi, his
ve kuvvet gibi hizmetçileri olan eşyayı altı madde ile
açıklar.
Beden uzuvlarındaki şekillerin hikmetini, kıyafetlerin farklılığı
hasebiyle muhtelif olan canın vasıflarını, insan uzuvlarının
seğrimesinin bükümlerini sekiz madde ile hakîmâne açıklar.
İnsanı âleme tatbik, enfüsü âfaka tevfik edip; cihanın mânâ
ve cüzlerinin benzerlerini bu insan vücudunda bulup, bedeninde olan
aza e kuvvetlerin bütün eşyaya tek tek vücuh il benzerliğini;
bedenin sıhhatinin korunma ve devamlılığını; tabii ölümle ruhun
bedenden ayrılmasını dört bölüm ile ayrıntılı olarak anlatır.
Muhafazası lazım olan cânın bileşik uzuvlarının mahiyet, yer ve
menfaatlerini; insan bedeninin sıhhatinin esaslarını; bazı
münferit gıda ve ilaçların tabiat ve hükümlerini; bazı yiyecek ve
meyvelerin fayda ve faziletlerini; insan vücudunu ısıtan ve
güzelleştiren bazı elbisenin şekil ve renklerini onbir madde ile
bildirir.
