14-13
Araştırmak, Sormak, Hücum, İhmâl ve Mukabili Zannedilen Yerler
Sana bir yiyecek veya bir hediye takdim edenin veya kendisinden birşey satın almak istediğin veyahut da hibesini kabullendiğin herkesin halini tedkik ve teftiş etmeye ve onlara 'Bana verdiğin bu malın helâl olduğuna dair, kanaatim tam değildir; bu bakımdan almam' demeye yetkin yoktur. Diğer taraftan tedkik ve tahkiki tamamen bırakmaya, kesinlikle haram olduğunu bilmediğin şeyi almaya da yetkili değilsin. Sorup tedkik etmek bazen farzdır; bazen haram veya mendup ve bazen de mekruhtur. O halde bunun açıklanması gerekir:
Bu konuda sadra şifa verici söz şudur: Sorunun zannedildiği yerler, şüphe yerleridir; şüphenin menşe' ve kaynağı ise ya mal ile ya da mal sahibiyle ilgilidir.
I. Mal Sahibinin Durumu
İnsanın bilgisine göre mal sahibinin üç durumu vardır:
a) Meçhul olması.
b) Meşkûk ve şüpheli olması.
c) Delile istinad eden bir nevi zan ile mâlûm olması.
Birinci durum, meçhul olmasıdır. Meçhul, üzerinde paralı askerlerin giysisi gibi, fâsıklık ve zulmüne delâlet eden herhangi bir karîne ve delil bulunmadığı gibi, sâlih olduğuna delâlet eden herhangi bir delil de bulunmayan kimsedir. Salih olduğuna delâlet eden delil; tasavvuf ehlinin, ticaret erbabının, ilim sahibinin ve benzerlerinin giyim kuşamı gibi şeylerdir. Bu bakımdan yabancı bir köye girdiğinde orada ilk defa gördüğün ve durumu sence mâlûm olmayan ve aynı zamanda kendisinin salih veya fâsık olduğuna delâlet eden herhangi bir alâmet de bulunmayan kişi sence meçhuldür. Aynı şekilde garip bir memlekete veya bir pazara girdiğin zaman orada gördüğün, fırıncı, kasap veya başka bir sanatla iştigal eden ve fakat kendisinin şüpheli veya hain olduğuna delâlet eden herhangi bir alâmet-i fârika bulunmadığı gibi, öyle olmadığına dair de bir alâmet bulunmayan kişi de meçhuldür; hâli senin tarafından bilinmemektedir. Biz böyle bir kişinin şüpheli olduğunu söyleyemeyiz; çünkü şüphe, iki zıt ve karşılıklı sebepleri olan inanç ve itikaddan ibarettir. Oysa fakihlerin çoğu, bilinmeyen ile hakkında şüphe edilen arasında fark bulunduğunu idrâk edememektedirler. Sen ise bu söylediklerimizden anladın ki, bilinmeyenin terki takvaya daha yakındır.
Yûsuf b. Esbat şöyle der: 'Otuz seneden beri kalbimde azıcık bir şüphe uyandıran şeyleri hemen terkederim'.
Ulemadan bir cemaat, âmellerin en zorunun hangisi olduğunu müzakere etmişler ve sonunda bunun takva olduğunu söylemişlerdir. Bunun üzerine Hasan b. Ebî Sinan onlara şöyle demiştir. 'Bence takvadan daha kolay birşey yoktur; çünkü ne zaman kalbimi kurcalayan birşey olsa onu terkederim'.
İşte bu, takvanın şartıdır. Biz ise, şimdilik yalnızca zâhirin hükmünden bahsederek şöyle deriz: Meçhul kimse sana herhangi bir yiyecek maddesi takdim eder veya bir hediye verirse veya onun dükkânından birşey satın almak istediğinde sorman ve tedkik etmen gerekmez. Aksine malın onun elinde bulunuşu ve onun da müslüman oluşu, o malı almanı mübah kılmaya yetecek iki delildir. Sen, İnsanlarda fısk, zulüm ve fâsıklık galiptir' demeye yetkili değilsin. Çünkü böyle demek, vesveseden ve o müslüman hakkında su-i zanndan ibarettir. Oysa zannların bir kısmı günahtır. Müslüman olduğu için onun hakkında su-i zannda bulunmaman gerekir. Eğer onun hakkında tayin ederek su-i zannda bulunur ve bunu da başkasından görmüş olduğun ahlâksızlığa dayandırırsan, o zaman ona karşı suç işlemiş olursun. Bir de onu herhangi bir şüphe bulunmaksızın tenkid ettiğin için günahkâr olursun. Eğer böyle yapmayıp da ondan o malı almış olsaydın, yalnızca o malın haram olup olmadığı şüpheli olurdu. (Böyle şüpheli bir malı almak, ortada hiçbir şey yokken muayyen bir şahıs hakkında su-i zannda bulunmaktan daha ehven olsa gerektir) . Bunun böyle olduğuna ashâb-ı kirâmın gazâ ve sefer esnasında haramın mevcut olduğu muhakkak olmasına rağmen köylere indiklerinde kendilerine yapılan ikramı reddetmemeleri, memleketlere girdiklerinde, oralardaki pazarlardan alış-veriş yapmaktan sakınmamaları delâlet eder.
Yine bu duruma rağmen onların ancak şüpheli olan şeylerin durumunu sordukları hakkında gelen nakiller de buna delâlet eder. Çünkü Hazret-i Peygamber, kendisine getirilen herşeyin durumunu sormazdı. Medine'ye ilk gelişinde kendisine getirilen şeylerin durumunu 'Bu zekât mıdır, yoksa hediye mi?' diye sorardı. Çünkü o zamanki durumun karînesi, getirilen şeyin zekât olma ihtimaline delâlet etmekteydi. Bu karîne de, muhacirlerin fakir oldukları halde Medine'ye akın etmeleridir. Bu bakımdan muhacirlere ikram edilen şeylerin zekât olma ihtimali büyüktü. Verenin müslüman olması ve malın onun elinde bulunması, o malın zekât olmayışına delâlet etmez. Hazret-i Peygamber çağrıldığı ziyafetlere icabet eder ve o ziyafetin sadaka olup olmadığını sormazdı; çünkü zekâtı ziyafet olarak vermek âdet değildir.
Ümmü Süleym67 Hazret-i Peygamber'i davet etmiştir; nitekim bu durum Enes b. Mâlik'in rivâyet ettiği hadîste vardır. Yine bir terzi, Hazret-i Peygamber'e içinde kabak bulunan bir yemek takdim etmiştir. 68
Bir keresinde de Fârisî asıllı bir kişi Hazret-i Peygamber'i dâvet etmişti. Hazret-i Peygamber ona şöyle demişti:
- Âişe ile beraber mi geleyim?
- Hayır!
- O halde ben de gelmem!
Sonra adam Hazret-i Peygamber'i tekrar dâvet etti. Hazret-i Peygamber ile Âişe validemiz, adamın evine giderken yolda yarış ettiler. Adam onlara eritilmiş iç yağı ikram etti Hazret-i Peygamber'in bu dâvetlerin hiç birinde 'Acaba bize takdim edilen yemek, zekât mıdır, hediye midir?' diye sual sorduğu nakledilmemektedir.
Hazret-i Ebû Bekir, kölesinin durumundan şüphelendiği zaman, kazancını sormuştur. Hazret-i Ömer de kendisine zekât develerinin sütünden içiren kişinin durumundan şüpheye düştüğü zaman, o sütün nereden getirildiğini sormuştur. Çünkü o sütün tadının daha önce içirilen sütlerin tadından değişik olduğunu farketmişti. İşte bunlar şüphenin sebepleridir. Meçhul bir kimsenin ziyafetine rastlayıp da tedkik etmeksizin ona icabet eden kimse âsî olmaz, Eğer o adamın evinde fazla süs ve çok mal gördüğünde 'Helâl azdır, bu ise çoktur. Bütün bunlar helâldan nasıl böyle derlenebilir?' diyemez. İhtimal ki bu şahıs malı miras yoluyla veya çalışıp kazanmak suretiyle edinmiştir.
Bu bakımdan böyle bir şahıs hakkında hüsnü zann etmek gerekir. Ben bu hükme ilâve yaparak derim ki, kişinin, o malın nereden geldiğini sorma yetkisi yoktur. Eğer takva sebebiyle midesine, nereden geldiği belli olmayan birşeyi sokmak istemiyorsa bu güzel bir harekettir. Ancak bunu, şüphelendiğini sezdirmeden, güzel bir yolla yapmaya çalışmalıdır. Eğer mutlaka yemesi gerekiyorsa 'Sen bu malı nereden aldın?' demeksizin yemelidir; zira sormak, mal sahibine eziyet verip onun nefretine sebep olur. Herhangi bir müslümana karşı böyle hareket etmek ise, şeksiz şüphesiz haramdır.
Eğer 'Belki adamcağız böyle bir sualden alınmaz' dersen, cevap olarak deriz ki: ('Belki alınmaz' ihtimali olduğu gibi) 'Belki alınır' ihtimali de mevcuttur. Sen belki'den sakınarak soruyorsun. Eğer belki ile ikna olursan (deriz ki) belki de malı helâldir. Sonuç olarak herhangi bir müslümana eziyet vermek, günah bakımından, şüpheli veya haram birşeyi yemekten daha az birşey değildir! İnsanların çoğu, karşısındaki adamın, sahip olduğu malları tedkik ve teftiş ettiğini sezer sezmez ürker ve böyle bir hareket nefretini mucib olur. Mal sahibinin durumunu onun haberi olduğu halde başkasından sormak caiz değildir. Çünkü mal sahibi, böyle bir durumda daha fazla incinir ve ürker. Eğer mal sahibinin durumunu onun haberi olmadığı halde, başkasından sorarsa, o vakit de mal sahibi hakkında su-i zannda bulunup onun perdesini yırtmış olur. Aynı zamanda böyle bir harekette mal sahibinin durumunu araştırmak sözkonusu olduğu gibi her ne kadar ortada açıkça bir gıybet yoksa da gıybeti benimsemek de sözkonusudur. Bütün bu durumlar, Allahü teâlâ'nın şu ayetinde yasak olarak ilân edilmiştir:
Zannın çoğundan sakınınız; çünkü zannın bazısı günahtır. Sakın tecessüs etmeyin; (insanların ayıplarını araştırmayın, gizliliklerini açığa çıkarmayın) ve sakın bir kısmınız diğer kısmınızı gıybet etmesin. (Hucurât/12)
Nice cahil zâhid vardır ki, başkasının gizli taraflarını sözde dindarlığın icabı imiş gibi araştırmak suretiyle kalpleri kendisinden nefret ettirir. Muhâtabına kırıcı, katı bir şekilde konuşur. Şeytan onun bu hareketini kendisine, 'Helâl yiyorum' şeklinde şöhretinin yayılmasına taraftar olduğu için güzel göstermektedir! Eğer onu hareket ettiren şey hakîkaten dinin katıksız duygusu olsaydı, herhangi bir müslümanın kalbini kırmak kendisine, nereden geldiğini bilmediği birşeyi yemekten daha korkunç gelecekti. . .
Çünkü bilmediği birşeyi yemekten dolayı muâheze edilmez. Zira ortada sakınmasını gerektirecek herhangi bir belirti ve alâmet yoktur.
Takva yolu, yemeyi tecessüs etmeksizin terketmektir; yemenin gerekli olduğu zaman da, yemek ve sahibi hakkında hüsn-ü zannda bulunmaktır. İşte ashâb-ı kirâmın bilinen durumu böyleydi. Takvada ashâb-ı kirâmdan daha ileri gitmeye çalışanlar, sapıtan birer bid'atçıdırlar! Bunlar hiç de selefe tâbi olmuş kimseler değildirler. Yeryüzünde bulunan herşeyi Allah yolunda infak etse bile, hiç kimse ashâb-ı kirâmın Allah için verdiği bir avuç veya yarım avuç sadakasının sevabını dahi elde edemez. Ashâb-ı kirâmın durumu nasıl böyle olmasın? Çünkü Hazret-i Peygamber, Berîre'nin (veya Büreyre) yemeğinden yemiş; 'Bu yemek zekâttandır' denildiği zaman da şöyle buyurmuştur:
O Büreyre için zekât, bizim içinse (Büreyre'nin malı olması dolayısıyla) hediye sayılır. 69
Görülüyor ki, Hazret-i Peygamber 'O zekâtı Büreyre'ye kim verdi?' diye sormamıştır. Zekâtı veren kendisinin meçhulü olduğu halde Hazret-i Peygamber o maldan yemekten çekinmemiştir.
İkinci durum: Şüphe uyandıran bir sebepten dolayı meşkûk olmasıdır. Biz önce şüphenin suretini, sonrada hükmünü zikredelim. Şüphenin sureti, herhangi bir delilin adamın elindeki malın haram olduğuna delâlet etmesidir. Bu delil, adamın ya yaratılışından, ya elbisesinden, ya giyinişinden, ya fiilinden ya da sözünden olabilir. Yaratılışından olan delil, zulmedenlerin ve göçebelerin tipinde olmasıdır; çünkü bunlar, zulüm ve yol kesmekle şöhret bulmuşlardır. Ayrıca bıyığının uzun veya saçlarının, ehl-i fesâdın yaptığı gibi sağa sola dağınık olmasıdır. Elbiselerle ilgili delile gelince; bu, aba ve kalansuve (fes) giymek, hükümdarların yardımcılarından olan zulüm ve fesad ehlinin kisvesine bürünmektir. Fiil ve kavl ile ilgili delile gelince; bu da kişinin helâl olmayan şeyleri mülk edinmesini müşahede etmektir. Adamın böyle hareket etmesi, onun malda müsahaleci olduğuna ve helâl olmayanı da edindiğine delâlet eder.
İşte bu saydıklarımız şüphe yerleridir. Bu bakımdan kişi böyle bir kimseden herhangi birşeyi satın almak istediği veya hediye aldığı veya o kimsenin ziyafetine gittiği zaman, adam tanıdık değil ve hali de kişinin nezdinde meçhulse ve saydığımız alâmetlerden herhangi biri de yoksa malın kendi elinde bulunması, onun mülkü olduğuna delâlet eder denilme ihtimali olabilir. Fakat bu delâletler zayıftır. Böyle bir malı satın almak, kabul etmek ve yemek caizdir; terketmek ise takvadandır. İhtimal ki, şöyle denilsin: 'malın adamın elinde bulunmasının onun mülkü olmasına delâlet etmesi zayıftır. Diğer taraftan bu zayıf delile karşılık olarak bunun benzeri zayıf bir delil karşı çıkmış ve böylece şüphe uyandırmıştır. O halde, onu tedkik ve tahkik etmeksizin kabullenmek, caiz değildir'. Zaten biz de bunu tercih etmekteyiz ve bu şekilde fetva vermekteyiz; çünkü Hazret-i Peygamber 'Seni şüpheye düşüreni bırak; şüpheye düşürmeyene sarıl!' buyurmuştur. Bu hadîsin zâhiri, Hazret-i Peygamber'in şüpheli şeyleri bırakmayı emrettiğini ifade eder; her ne kadar bu emrin istihbabî bir emir olma ihtimali varsa da. . .
Çünkü Hazret-i Peygamber daha önce geçtiği gibi başka bir hadîsinde 'Günah, kalpleri şüphelendiren şeydir buyurmuştur. Böyle bir mal ise, kalpte, inkâr edilemeyecek derecede şüphe uyandırır. Üstelik de Hazret-i Peygamber malı getirene şöyle sormuştur: 'Getirdiğin zekât mıdır, yoksa hediye midir? Hazret-i Ebû Bekir Sıddîk da hizmetçisine 'Bu sütü nereden getirdin?' diye sormuştur. Aynı soruyu Hazret-i Ömer de daha önce geçtiği gibi sormuştur. Bütün bu sualler, şüphe yerinde tevcih edilen suallerdir. Bunu takva üzerine hamletmek mümkün ise de, bu ancak hükmî bir kıyas ile olabilir. Kıyas ise, böyle bir malın helâl olduğuna şahidlik edemez; çünkü malın adamın elinde bulunması ve adamın da müslüman olması, yalnızca o malın kendisine ait olduğuna delâlet eder. Böyle bir delile karşılık olarak, söylediğimiz deliller çıkıp şüphe uyandırdılar, Bu bakımdan deliller karşı karşıya gelip çarpıştığı zaman, malın ille de haram olmasına herhangi bir dayanak kalmaz.
Malın adamın elinde olmasının ve istishabın hükmü, herhangi bir alâmete dayanmayan bir şüphe ile terkedilemez. Şöyle ki, bozulmuş bir suyun bu bozukluğunun orada uzun zaman durmasından ileri gelme ihtimali vardır. Ancak o suyun içine bir geyiğin işediğini görürsek bu bozulmanın ondan ileri gelme ihtimali de ortaya çıkar. Böylece biz de istishabı (birşeyi eski durumunda bırakmayı) terkederiz. Bizim bu istishabı terkedişimizle elimizdeki misal birbirlerine çok yakındırlar. Ancak bu delâletler arasında tefavüt ve ayrılık vardır. Çünkü bıyıkların uzatılması, kebâ denilen elbisenin veya zâlimlerin yardımcılarının kıyafetinin giyilmesi de malı zulmen aldığına delâlet eder.
İlâhî nizama muhalif düşen fiil ve söze gelince; eğer bir mal ile zulmedilmekle ilgili iseler, bunlar da zâhir delil olurlar. Nitekim başkasının malını gasbetmeyi ve zulmetmeyi emrettiğini veya riba akdini yaptığını adamın kendisinden dinlediğimiz gibi. Adamın öfkeli olduğu bir anda başkasına küfrettiğinin veya yanından geçen bir kadına devamlı olarak baktığının görülmesinin onun elindeki malın haram olmasına delâlet etmesi pek zayıftır. Çünkü nice insan vardır ki, malı ararken kılı kırk yarar ve yalnızca helâl şeyleri kabul eder. Bununla beraber öfkelendiği zaman ve şehveti kabardığı an nefsine hâkim olamaz. Bu bakımdan bu farka dikkat etmek gerekir. Bu durum, kolayca zabt u rapt altına alınamaz. O halde kul, böyle durumlarda kalbinden fetva istemelidir. Ben derim ki, bu durum meçhul bir kimsede görüldüğünde hükmü ayrıdır. Eğer Kur'ân okumasında, namaz ve abdestinde muttakî bilinen bir kimsede görüldüğünde de ayrı bir hükmü vardır. Mala nisbetle iki delil çarpıştığı zaman, ikisi de düşer. Kişi, durumu meçhul bir kimse gibi olur; zira iki delilden ikisi de malla özel olarak ilgili değildir. Mal hususunda takvaya kaçan nice kimseler vardır ki, başka hususlarda hiç de dikkatli davranmazlar ve yine namaz, abdest ve Kur'ân okumak hususunda iyi hareket eden nice kimseler vardır ki ele geçirdiklerini sormadan yutarlar. Bu bakımdan bu yerlerde hüküm, ancak kalbin doğruluğuna meylettiği şekildedir. Çünkü bu, kul ile Allah arasında bulunan bir emirdir. Allah'tan başka hiç kimsenin bilmediği gizli bir sebebe bağlı olması da uzak bir ihtimal değildir. Bu, kalbin elem duymasının hükmüdür. Sonra başka bir inceliğe dikkat etmelidir.
Bu delillerin delâleti, ancak malın çoğunun haram olduğuna delâlet etmesi halinde nazar-ı itibara alınır. Meselâ, kişinin zâlimlere yardım eden askerlerden veya sultanın memurlarından olması veya matemlerde matem havasını idare etmek veya şarkı söylemek suretiyle para kazanan kadınlardan olmasıdır. Eğer delil, adamın malında haramın az olduğuna delâlet ederse, o vakit adamla herhangi bir iş yapan müslümana sormak, 'Bu mallar helâlinden midir, haramdan mıdır?' şeklinde izahat istemek farz olmaz. Ancak böyle bir durumda sormak takvadan sayılır.
Üçüncü durum: Bir nevi tecrübe ve temas neticesinde durumun mâlûm olmasıdır. Şöyle ki, malın helâl veya haram olmasının bilinmesini gerektirecek derecede bir temas ve deneme vardır. Meselâ zâhirde adamın âdil, dindar ve salih bir kimse olduğunu bilmek gibi. . . Bu adamın, iç âleminde görünüşünden apayrı bir durumda olması mümkündür. İşte böyle bir kişinin malını sormak gerekmez ve caiz de değildir; tıpkı durumu meçhul olan kimse bahsinde olduğu gibi. . . En uygunu; böyle bir durumda bu adamla her sahada çekinmeden alıp vermek ve muamelede bulunmaktır. Hatta böyle biri ile çekinmeden muamelede bulunmak, durumu meçhul bir kimsenin yemeğini çekinmeden yemekten daha doğru ve şüpheden de daha uzaktır. Çünkü meçhul bir kimsenin yemeğini çekinmeden yemek, haram değil ise bile takvadan uzaktır. Salih kimsenin yemeğini yemek ise, peygamberlerin ve velîlerin âdetidir.
Nitekim Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:
Sadece muttakîlerin yemeğini ye ve senin yemeğinden de sadece muttaki kimseler yesin.
Adamın zâlimlerin yardımcısı veya sesi, oyunu ve çalgısıyla kazanan biri veya faizci olduğu; heyetine, şekline, elbisesine bakmaya lüzum kalmaksızın, tecrübe ile bilindiği zaman şüphe yerinde olduğu gibi burada sormak da farz olup kaçınılmaz bir hale gelir. Hatta bu, şüphe yerinde sormaktan daha evlâdır.
14-14
II. Malın Durumu
Bu kaynakta şüphe, mal sahibinin durumuna değil, malın durumuna dayanır. Şöyle ki, helâl ile haram birbirine karışmıştır. Mesela herhangi bir çarşı esnafının, çarşıya gelen birkaç yük gasp malından satın almaları gibi. . .
Bu durumda bu hâdisenin cereyan ettiği memlekette alıcıların, satın aldıkları malın durumunu sormaları farz değildir. Ancak satıcıların elindeki malın çoğunun haram olduğu anlaşılırsa sormak farz olur. Eğer malın en çoğu haram değilse, sormak farz olmaz; fakat takvadandır. Büyük çarşılar memleket hükmünde gibidir. Malın çoğu haram olmadığı takdirde sormanın ve tedkik etmenin farz olmadığının delili şudur: Ashâb-ı kirâm, pazarlarda riba parası, ganimetten çalınmış ve benzerleri paralar ve mallar bulunduğu halde alış-veriş yaparlar ve hiçbir akidde sormazlardı. Satın aldığı malın durumunu sormak, pek nadir olarak ve sadece sahabenin bazılarında görülmüştür. Bu da muayyen şahıslar hakkında ve şüphe yerlerinde olurdu. Ashâb-ı kirâm daha önceden müslümanlarla muharebe edip onların mallarını alan kâfirlerle savaşır ve bu savaştıkları kâfirlerin mallarını da ganimet olarak alırlardı. Böylece ganimet olarak aldıkları malların daha önce müslümanlardan alınan mallar olması ihtimali vardır. Böyle bir malın meccanen alınması bütün ulemanın ittifakıyla helâl değildir. Hatta İmâm-ı Şâfiî'ye göre, sahibine geri verilir. Ebû Hanîfe'ye göre sahibinin, fiyatını vererek onu geri alması daha evlâdır. Fakat buna rağmen ashâb-ı kirâmın böyle bir mal hususunda tedkikte bulundukları nakledilmiş değildir.
Hazret-i Ömer, Azerbaycan'a (oradaki orduya) şöyle yazmıştır: 'Siz murdar olmuş hayvanların da kesildiği bir memlekette bulunuyorsunuz. Bu bakımdan kesilen malı murdarından ayırdetmeye dikkat edin!'
Böylece Hazret-i Ömer, orada bulunan orduya bu hususta sormaya izin verip bunu emretmiştir. Fakat o malların karşılığı olan paraların nereden geldiğim sormayı emretmemiştir; çünkü o memlekette yaşayanların paralarının çoğu murdar hayvan derilerinin karşılığı değildir; her ne kadar orada murdar hayvan derileri satılmakta ve hatta satılan derilerin çoğu murdar hayvanların derileri ise de. . . İbn Mes'ûd şöyle demiştir: 'Siz, kasaplarının çoğu ateşperest olan bir memlekette bulunuyorsunuz. Bu bakımdan kesilenle kesilmeyen hayvanı ayırdedin!'
İbn Mes'ûd, bu emriyle, sormayı çokluğa bağlamış olmaktadır.
Bu bölümün iyice anlaşılması için, birçok misaller vermek ve âdetlerde vukû bulan birçok meseleleri ortaya koymak gerekir. Bu bakımdan bu meseleleri ortaya koymaya çalışacağız:
I. Mesele
Muayyen bir şahıs vardır ki malına haram karışmıştır. Herhangi bir dükkânda, gasbedilen yiyecek maddelerinin veya yağma edilen malların satılması; kadının, reisin, valinin veya fakîhin maaşının zâlim bir sultandan gelmesi gibi. Bu adamın babasından kendisine miras olarak kalan veya çiftçilikten, ticaretten elde ettiği veyahut sahih muamelelerle alış-veriş yaparak kazandığı bir miktar malı da vardır. Bu durumlarda, eğer kişinin malının çoğu haram ise, onun ziyafetinden yemek caiz olmadığı gibi hediyesini ve sadakasını da ancak tedkik ve teftişten sonra kabul edebilir. Eğer alınan malın, helâl bir yönden elde edilmiş olduğu anlaşılırsa alınır; aksi takdirde terkedilir. Eğer haram daha az ve malın haram olup olmadığında da şüphe varsa; böyle bir durumda biraz düşünmek gerekir; çünkü bu, iki rütbe arasında bir rütbedir. Biz daha önceden 'Eğer kesilmiş bir hayvan meselâ on tane murdar hayvana karışsa hepsinin etini yemekten sakınmak farzdır' demiştik. İşte bu mesele, bir taraftan tıpkı ona benzer. Şöyle ki; tek kişinin malı mahsur ve sayılıdır. Hele malı sultanlarınki gibi çok değilse, sayılı oluşu daha da bariz bir şekil alır. Bu mesele, aynı zamanda o meseleye bir yönden de ters düşmektedir. Zira ölü hayvanın şu andaki varlığı yakînen bilinmektedir. Helâl mala karışan haramınsa halihâzır da adamın elinden çıkmış olma ihtimali vardır. Eğer mal az ve haram kısmın el'an adamın elinde bulunduğu da kesinlikle bilinirse, bu mesele ile murdar olmuş hayvanlara karışan kesilmiş hayvanın meselesi bir olur. Eğer mal çok ve haram kısmın da el'an olmaması ihtimali varsa, bu durumda mesele murdar hayvanlara karışan kesilmiş hayvan meselesinden daha hafif olur. Fakat çarşılar ve memleketlerde benzeyiş vardır. Ancak murdar hayvanlar meselesi bu meseleden daha (ceza bakımından) şiddetlidir; çünkü orada muayyen bir şahsın malı olma meselesi vardır. Asla şüphe edilmeyecek bir nokta vardır ki burada sakınmamak takvadan cidden pek uzaktır. Fâsıklık olduğunu düşünmekse adâlete ters düşer.
Bu durum, mânâ bakımından çözülmez ve girift bir durumdur; çünkü iki tarafta benzeyişler olması ve birinin diğerini çekip cezbetmesi ihtimali çok büyüktür. Nakil hususunda da çözülmezdir; çünkü sahabe-i güzînin ve tâbiîni kirâmın bu hususta rivâyet edilen imtinâ ve çekinmeleri kesin olarak haram olduğuna hamedilemez. Takva üzerine hamledilmesi de imkân dâhilindedir ve burada haramı ifade eden bir nassa (kesin emre) da tesadüf edilmemektedir. Ashâb-ı kirâmın, böyle bir maldan yediklerine dair meselâ Ebû Hüreyre'nin, Muaviye'nin malını yemesi gibi rivâyetlere gelince, eğer yemek sahibinin elinde bulunan mal içerisinde haram olduğu bilindiği halde ashâb-ı kirâmın o maldan yemesi, ihtimal ki, tam tedkik yaptıktan ve yediği malın helâl bir kaynaktan geldiğine dair kanaat hasıl ettikten sonra olmuştur.
Fiillerin bu hususa delâlet etmeleri pek zayıftır. Müteahhirîn-i ulemanın mezhepleri ise değişiktir. Hatta bazıları 'Eğer sultan bana birşey verirse onu çekinmeden alırım' demek suretiyle elindeki malın çoğu haram olan bir kimseden alınan malın, aynısı bilinmediği ve helâl olma ihtimali olduğu takdirde mübah olduğunu savunmuşlar ve delil olarak da selef-i sâlihînden bazılarının (sultanların malları bahsinde geleceği gibi) sultanlardan caizeler ve hediyeler almalarını göstermişlerdir.
Eğer haram kısım, malın en azıysa ve el'an mal sahibinin elinde bulunmama ihtimali de varsa, böyle bir maldan yemek haram değildir. Eğer yüzde yüz haram olan şeyin el'an mal içerisinde bulunduğu tahakkuk ederse tıpkı murdar hayvanların leşlerine karışan kesilmiş hayvanın meselesinde olduğu gibi bu mesele, hakkında ne diyeceğini bilemediğim ve müftüyü şaşırtacak şüpheli meselelerdendir. Çünkü bu mesele, sayısı belli olanla belli olmayanın benzeyişi ve müşabeheti arasında dönen bir meseledir.
Kendisine süt emziren kadının, on kadınlı bir köyün kadınlarıyla karışması halinde kişinin bunlardan hiçbirini nikâhlamaya yanaşmaması ve bundan kaçınması farzdır. Eğer onbinlerce kadının bulunduğu bir memleketin kadınlarıyla karışmışsa, çekinmeden evlenebilir. On ile onbin arasında bir sürü sayı vardır.
Eğer ben, bunlar hakkında sorguya çekilirsem; bu, hakkında ne söyleyeceğimi bilemediğim bir mevzû olacaktır. Ulema bundan çok daha açık meselelerde dahi durmuşlar, olur veya olmaz dememişlerdir. Ahmed b. Hanbel'e 'Bir adam bir av hayvanına ok atar ve isabet alan hayvan da gidip başkasının arazisinde düşerse, acaba bu yaralı hayvan ok sahibinin midir, yoksa arazi sahibinin midir?' diye sorulduğunda 'Bilemem' demiştir. Aynı mesele hakkında birkaç defa müracaat edildiği halde İmâm-ı Ahmed 'Bilemem'den başka bir cevap vermemiştir. Biz bunların çoğunu ilim bahsinde seleften nakletmiştik. Bu bakımdan müftü, bütün bu suretlerde hükmü idrâk edeceğinden ümidini kesmelidir.
İbn-i Mübârek'e, Basralı bir arkadaşı şöyle sorar:
- Sultanlarla alışveriş edenlerle alışveriş edebilir miyim?
- Eğer sultanlardan başkasıyla alışveriş etmiyorlarsa, onlarla alışveriş yapma! Yok eğer hem sultanlarla ve hem de başkalarıyla alışveriş ediyorlarsa onlarla alışveriş yapabilirsin.
Bu fetva, elinde bulunan malın azı haram veya şüpheli olan kimselerle muamelede bulunmanın müsamahalı olduğuna delâlet eder. Yine malın çoğunun haram olması halinde de müsamaha etme ihtimali vardır. Kısacası, ashâb-ı kirâm kasaplarla, fırıncı ve tüccarlarla fâsid akid yaptıkları veya sultan ile bir defa muamelede bulundukları için muamelelerini tamamıyla terketmemişlerdir. Bunu takdir etmek ise gayet zordur. Mesele esasında oldukça problemlidir.
Soru: Hazret-i Ali sultandan mal almaya ruhsat vererek 'Sultanın sana verdiğini al; o sana helâlinden verir; çünkü onun malında, helâlinden alınan, haramdan alınandan daha fazladır' buyurmuştur. İbn Mes'ûd'a 'Benim bir komşum var. Kendisini kötü olarak tanırım. Bazen bizi dâvet ediyor. (Biz de komşuluk sebebiyle icabet ediyoruz) . Bazen de muhtaç olup kendisinden borç para alıyoruz. Ne dersiniz?' diye sorulduğunda, şöyle buyurmuştur: 'Seni çağırdığı zaman dâvetine icabet et. Muhtaç olduğun zaman kendisinden borç para alabilirsin; çünkü bunda senin için kolaylık, onun içinse günah vardır'. Selman-ı Fârisî de buna benzer bir fetva vermiştir, Hazret-i Ali, sultanın malının çoğu helâl olduğu için alınmasına ruhsat vermiştir. İbn Mes'ûd da işaret yoluyla 'O bildiği için mesul ve günahkâr olur; sen de bilmediğin için âfiyetle yiyebilirsin' demek suretiyle illete temas etmiştir. Rivâyet edildiğine göre adamın biri İbn Mes'ûd'a gelerek 'Faiz yiyen bir komşumuz bizi yemeğe davet ediyor. Onun davetine icabet edelim mi?' diye sorar. İbn Mes'ûd da 'Evet!' cevabını verir. İmâm-ı Şâfiî ve İmâm-ı Mâlik de mallarına haram karıştığını bilmekle beraber halifelerin ve sultanların hediyelerini kabul etmişlerdir.
Cevap: Hazret-i Ali'den nakledilen yukarıdaki rivâyet, onun tam bu söylenenin aksiyle şöhret bulmuş olan takvasına zıt düşmektedir. Çünkü Hazret-i Ali, devlet hazinesinden mal almaktan imtina ettiği için kılıcını satmaya mecbur kalmış bir zattır. Onun gusül zamanında giyebileceği bir iç gömleğinden başka bir elbisesi yoktu. Ben bunu söylemekle, Hazret-i Ali'nin yukarıdaki ruhsatının, böyle bir malın alınmasının caiz oluşuna açık bir ruhsat olduğunu, fiilininse takvaya hamledilmesinin muhtemel olduğunu inkâr etmiyorum. Fakat eğer Hazret-i Ali'nin böyle dediği doğru ise, sultanın malının başka bir hükmü vardır; çünkü sultanın malı çokluk hükmüyle nerde ise hasr altına alınmaz bir mala (hüküm bakımından) yaklaşmaktadır. Bunun tafsilâtı ileride gelecektir. Aynı şekilde İmâm-ı Şâfiî ve İmâm-ı Mâlik'in yaptıkları da, sultan malıyla ilgilidir. Bunların hükmü de ileride gelecektir. Biz ise burada fertlerin haklarından bahsediyoruz. Fertlerin malları ise, hasra (adedinin belli olmasına) yakındır.
İbn Mes'ûd'un sözüne gelince, onun bu sözünü sadece Cevvab et-Teymî nakletmiştir ki bu zatın hıfzı zayıftır. Kendisinden nakledilen meşhur rivâyete göre, İbn Mes'ûd şüphelilerden kaçınırdı. Şöyle ki; o "Sakın hiçbiriniz 'Ben Allah'tan korkuyorum, bunun yanısıra O'nun rahmetinden de ümidimi kesmiyorum' demekle iktifa etmesin; çünkü helâl de haram da apaçıktır. Bu ikisi arasında şüpheli birtakım işler vardır. Bu bakımdan seni şüpheye düşüreni bırak, düşürmeyeni yap!" derdi. Yine İbn Mes'ûd şöyle buyurmuştur: 'Kalbinizi rahatsız eden şeylerden kaçının; çünkü onlarda günah vardır'.
Soru: Siz neden 'malın çoğu haram olduğu zaman o maldan almak caiz değildir' dediniz? Oysa o maldan alınan şeyin haram olduğuna özel olarak delâlet eden bir alâmet de yoktur. Elde bulunmak ise sahibinin mülkiyetine delâlet eder. Bunun için de, bu maldan çalan kimsenin eli kesilir. Malın çoğunun haram olması, böyle bir zannı, ayn hakkında değil, aksine o zamandaki malların umumu hakkında gerektirir.
Bu bakımdan buradaki hüküm, çarşıların çamuru hakkındaki ve çoğu haram olduğu halde sayısı belli olmayan bir mal ile karışma hakkındaki zann-ı galib gibi olsun. Bu hükmün doğruluğuna 'Seni şüpheye düşüreni bırak, düşürmeyeni yap' hadîsinin umumî oluşunu delil göstermek doğru değildir; çünkü ulemânın ittifakıyla bu hadîs-i şerîf, umumî değil, bilakis bazı yerlere mahsustur. Şöyle ki, mülkün kendisinde şüphelenmeyi gerektiren bir alâmet vardır; yani az olan bir mal, sayısı belli olamayan bir mala karışmıştır. Böyle olması, şüpheyi icab ettirir. Buna rağmen siz haram olmadığını kesinlikle ifade ettiniz. . .
Cevap: Malın elde bulunması, istishab gibi zayıf bir delildir ve ancak kuvvetli bir delil ile muâraza etmediği takdirde tesirli olur. Bu bakımdan helâl ile haramın karıştığını ve karışan haramın el'an mevcut olduğunu kesinlikle bildiğimiz; malın o haramdan hali olmayıp çoğunun haram olduğunu kesinlikle anladığımız vakit ki bu da muayyen ve malının sayısı belli olan bir şahıs hakkında sabittir elin isteğinden yüz çevirmek, yani elde bulunması helâl olduğunu gösterir demeyip onunla muameleyi bırakmak vacib olur.
Eğer Hazret-i Peygamber'in 'Seni şüpheye düşüreni bırak, şüphesiz olanı yap' hadîs-i şerîfi buna da hamledilmezse, artık hamledilecek hiçbir yer kalmaz. Çünkü bu hadîsin, sayısı belli olmayan bir helâle karışan az haram üzerine hamledilmesi mümkün değildir. Zira bu şekildeki mal Hazret-i Peygamber zamanında da mevcuttu. Oysa o alış verişi ve ziyafetleri terketmemiştir. Hülâsa, hadîs hangi mevzua hamledilirse edilsin, her hâlukârda yukarıdaki sûret, hadîsin mânâsına dahildir. Hadîsteki yasağı tenzih üzerine hamletmek ise muteber bir kıyas olmadığı halde hadîsi zahirinden uzaklaştırmak demektir; çünkü böyle bir malın haram olması, alâmetlerin ve istishabm kıyasından uzak değildir. Zannın oluşmasında çokluğun tesiri olduğu gibi, malın miktarının belli olmasının da tesiri vardır. Burada ise bu iki tesir ve etki eden diğer sebepler biraraya gelmişlerdir. Hatta Ebû Hanîfe 'Temiz olan fazla olmadıkça, kaplar meselesinde sakın ictihad etme!' buyurmuştur. İşte görüldüğü gibi, Ebû Hanîfe, istishab ile ictihad'ın birleştirilmesini alâmet ve çokluktan gelen kuvvet ile şartlandırmıştır. 'Kişi istediği kabı ictihadsız olarak ve yalnızca istishaba dayanarak alabilir' diyen kimse, bu kaplardan içmeyi de caiz görür. Bu sözü söyleyenin aynı zamanda malın sadece elde bulunmak alâmetiyle caiz olmasını da kabul etmesi gerekir. Oysa bu kaide, su ile iltibas edilen bevl (sidik) meselesinde geçerli olmaz; çünkü orada istishab yoktur. Biz bu kaideyi, kesilmiş hayvanlarla karışıp onlara benzeyen murdar hayvan meselesinde de devamlı bir kıyas olarak ileri süremeyiz. Çünkü murdar olan hayvanda istishab yoktur. El ise, onun murdar olmamasına delâlet etmez. Fakat mübah yemekte el, onun mülk olduğuna delâlet eder.
Bu bakımdan burada dört mütaallâk vardır:
1. İstishab
2. Karışılmışın az veya çok olması
3. Karışılmışın mahsur (adedi belli) veya geniş olması
4. İctihad yapılabilmesi için şeyin aynısında (kendisinde) özel bir alâmetin bulunması
Bu bakımdan bu dört şeyin toplamından gâfil olan kimse çoğu zaman yanlışlık yapar! Birçok meseleleri, aralarında benzerlik olmadığı halde başka meselelere benzetir, O halde bizim söylediklerimizden şu hakîkat meydana çıkar:
Bir şahsın karışık malının ya en çoğu ya da en azı haram olacaktır. Bu iki ihtimalin her biri ya yakînen bilinecek veya bir alâmetten yahut da herhangi bir vehimden doğan bir zann ile bilinecektir. Bu bakımdan şu iki yerde sormak farzdır: Haramın a) kesinlikle, b) zann ile çok olduğu bilinirse, mesela malının tamamının ganimetten gelme ihtimali bulunan ve durumu meçhul olan bir Türk'ü gördüğü zaman. . . 70 Eğer malının en azının haram olduğu yakînen bilinirse, burası tevakkuf yeri olur. Selef-i sâlihînin çoğunun sîreti ve hallerin zarureti ruhsata meyletmeyi işaret eder. Diğer üç kısma gelince; bunlarda sormak asla ve kat'a farz değildir.
II. Mesele
Eline zâlim bir sultandan aldığı haram bir maaşın veya başka bir haram kaynaktan gelen bir malın geçtiğini bildiği ve o haram malın şu anda elinde bulunup bulunmadığını bilmediği bir kimsenin yemeğinden yiyebilir. Bu hususta tedkik ve teftişte bulunması gerekmez. Ancak böyle bir mal hususunda tedkik yapmak takvadandır. Eğer o haram maldan birşeyin kaldığını biliyor, fakat bunun, malın en azını mı yoksa en çoğunu mu teşkil ettiğini bilmiyorsa, haram kısmın, malın en azı olduğunu kabul ederek o yemekten yiyebilir. Daha önce de en azı haram olduğu takdirde durumun müşkil olduğunu beyan etmiştik. Bu ise ona yakın bir meseledir.
III. Mesele
Vasiyetlerin, evkaf veya hayırların mütevellisi olan bir kimsenin elinde iki mal varsa, o da gereken sıfatlara sahip olmadığı için onların birisinde hak sahibi fakat diğerinde değilse, acaba böyle bir kimsenin vakıf sahibi tarafından kendisine teslim edilen malı alabilme yetkisi var mıdır? İşte bu hususta düşünmek gerekir. Eğer o sıfat (o maldan yemeyi gerektiren nitelik) , onun (mütevellinin) bildiği açık bir sıfatsa ve kendisi de zâhirde âdil bir kimse ise, mütevelli o malı tedkik etmeksizin alabilir. Çünkü mütevelliye ancak müstahak olduğu maldan verilir, mütevelli de ancak o maldan sarfeder. Eğer o malın mütevelliye verilmesini gerektiren sıfat ve nitelik gizliyse; mütevelli de helâl ile haramı karıştıran ve yaptıklarına dikkat etmeyen bir kimse olarak biliniyorsa, o zaman tedkik etmek ve sormak gerekir. Çünkü burada mülkiyet ve istishab yoktur ki, ona itimad edilsin.
Bu tıpkı Hazret-i Peygamber'in sadaka ve hediyeyi sorup, bunlar hususunda tereddüt etmesine benzer. Çünkü el, hediyeyi sadakadan ayırmaz. İstishab da yoktur. Bu bakımdan burada ancak sormak ve tedkik etmek kurtarır. Madem ki biz, meçhul bir mal hakkında sormayı iskat edip, tedkik gerekmez dedik, o halde mal bir kişinin elinde bulunduğu ve o da müslüman olduğu zaman da sormayı iskat etmiş olduk. Hatta kişinin, müslüman olduğunu bilmediği ve ateşperest olma ihtimalinin de sözkonusu olduğu bir insanın kestiği hayvanın etinden, onun (kesenin) müslüman olduğunu bilmedikçe alması caiz değildir. Çünkü el (bir kişinin elinde bulunması) , ölü hayvanın murdar olmadığına, kişinin sureti de, onun müslümanlığma delâlet etmez. Ancak o memleketin ahâlisinin çoğu müslüman ise, üzerinde küfür alâmeti bulunmayan bir kimsenin müslüman olduğunu zannetmek caizdir; her ne kadar yanılmak mümkün ise de. . .
Bu bakımdan el ve durumun şahidliğinin geçerli olduğu yerlerle geçerli olmadığı yerleri karıştırmamak gerekir.
IV. Mesele
Kişi, içerisinde gasbedilen evlerin bulunduğunu bildiği bir şehirden ev satın alabilir. Çünkü gasbedilen evler, sayısı belli olmayan evlerle karışmıştır. Ancak burada sormak, ihtiyat ve takvaya daha uygundur. Eğer bir sokakta on ev varsa ve içlerinden birisi gasb veya vakfedilmişse onu ayırdetmeksizin o on evden birisini satın alması caiz değildir. Bu durumda tedkik etmek farz olur. Kişi, içerisinde muayyen mezheplerin sâliklerine vakfedilmiş hanlar ve imarethanelerin bulunduğu bir şehre girdiğinde eğer kendisi de o mezheplerden birisinin sâliki ise, istediği evde oturamaz. Ancak kendi mezhebinin sâliklerine vakfedilen bir evde oturabilir. Ama aynı memleketin vakfından sormaksızın yiyebilir; çünkü mezheplere göre vakfedilen evlerin karışması, adedi belli olan şeylerin karışmasıdır. Bu bakımdan mutlaka kendi mezhebine vakfedileni diğerlerinden ayırması gerekir. Mübhem olsa bile hemen rastgele yerde konaklayamaz; çünkü herhangi bir şehirde medrese, tekke ve imaretlerin adedi muhakkak bellidir ve olması da lâzımdır. . .
V. Mesele
Tedkik ve teftişin takvadan olduğunu söylediğimiz durumlarda, yemek veya mal sahibinin öfkelenmeyeceğinden emin olmadığı takdirde sormamalıdır. Ancak malının en çoğunun haram olduğu sabit olursa, tedkiki ve sormayı farz görürüz. Böyle bir durumda mal sahibinin öfkelenip öfkelenmemesine aldırmaksızın sormalıdır. Hatta zâlimi bundan daha fazlasıyla tâciz etmek gerekir. Zaten bu gibi kimseler çoğu zaman sormaktan da öfkelenmezler. Malı, adamın vekilinin, hizmetçisinin, talebesinin veya gözetimi altında bulunan aile efradının bir ferdinden alıyorsa, şüpheye düştüğü takdirde onun durumunu sorabilir. Çünkü bunlar, onun sualinden öfkelenmezler. Bir de, onlara helâlin yolunu göstermek için sorması gerekir.
Bunun içindir ki Hazret-i Ebû Bekir Sıddîk hizmetçisine, Hazret-i Ömer de kendisine zekât develerinin sütünden içiren kimseye bunun kaynağını sormuştur.
Yine Hazret-i Ömer, Bahreyn'e vali olarak atadığı Ebû Hüreyre'ye 'Allah sana rahmet eylesin! Bu malın tamamı helâl midir?' buyurmuştur.
Hazret-i Ali de şöyle buyurmuştur: 'Allah nezdinde, devlet başkanının adâlet ve şefkatinden daha sevimli birşey olmadığı gibi, onun zulmünden ve katılığından da daha menfur birşey yoktur'.
VI. Mesele
Hâris b. Esed el-Muhasibî şöyle buyurmuştur:
Eğer kişinin bir dostu veya kardeşi olur ve kendisine sorduğunda öfkelenmeyeceğinden emin bulunursa takva için ona malının durumunu sormamalıdır. Çünkü bazen bilmediği yeni şeyler meydana çıkıp o adamın perdesinin yırtılmasına; perdenin yırtılması da birbirlerine buğzetmeye sebep olabilir.
Hâris el-Muhasibî'nin bu sözleri çok güzeldir; çünkü sormak farzdan değil, takvadan geliyorsa böyle durumlarda takva, adamın perdesini yırtmaktan sakınmaktır. Adamın kin ve nefretini kabartmamak, takvaya riayet etmemekten daha ehvendir. Hâris el-Muhasibî bu sözlerine şunları da eklemiştir:
Eğer dostunun veya kardeşinin malının bir kısmı hakkında şüpheye düşerse yine sormaması; bilakis 'O bana malın helâlinden yedirir ve beni korur' zannında bulunması gerekir. Eğer buna rağmen kalbi mutmain olmazsa, yemekten, ince ve zarif bir şekilde kaçınsın; yemekten imtina etsin, adamın perdesini, sormak suretiyle yırtmasın. . .
Muhasibi şöyle devam eder: 'Çünkü ben ulemadan bunun aksini yapan bir kimseyi görmedim'. Bu bakımdan şöhret bulmuş zühd ve takvasına rağmen Hâris el-Muhasibî'den böyle birşeyin sâdır olması delâlet eder ki, mala az haramın katılması halinde müsamaha göstermek caizdir; ancak bu hüküm tevehhüm ve zann anında böyledir. Tahakkuk anında (yani mal'a kesinlikle haram katıldığı bilindiğinde) ise mesele değişir. Çünkü şüphe mânâsına gelen rebeh kelimesi tevehhüme delâlet eder; yakîni icab ve ifade etmez. Bu bakımdan sorma anında bütün bu incelikler nazar-ı itibara alınsın.
VII. Mesele
İtiraz: Malının bir kısmı haram olan kimseden sormanın ne faydası vardır? Oysa haram malı helâl sayan kimse çoğu zaman yalan söyler. Bu bakımdan onun emin olduğuna güvenilirse helâl hususundaki dindarlığına da güvenilsin?
Cevap: Malına haram katıldığı bilinen, ziyafetinde hazır bulunmanda veya hediyesini kabul etmende bir gayesi olan kimsenin sözüne itimad edilemez. Bu bakımdan ona sormakta da hiçbir fayda olmaz. O halde onun malının helâl olup olmaması hususu kendisinden değil, başkasından sorulmalıdır. Satıcı olduğu ve kâr için alış-verişinin teşvikini istediği zaman da durum böyledir. Onun 'Bu mal helâldir' demesine güvenilmez ve kendisine, 'Bu mal haram mıdır, değil midir?' diye sormanın da hiçbir faydası yoktur. Böyle bir malın durumu başkasından sorulur. Mal sahibi itham edilmiş bir kimse değilse, kendisinden malının durumu sorulabilir. Malın mütevellisine 'Bu malı hangi cihetten alıyorsun?' diye sorulduğu veya Hazret-i Peygamber'in kendisine mal getiren kişiye 'Bu mal hediye midir, yoksa sadaka mıdır?' diye sorduğu gibi. . . .
Zira böyle bir sual, mal sahibini rahatsız etmediği gibi, soranı da itham etmez. Aynı şekilde adamı helâl kazancın yolunu bilmemekle itham ettiği ve doğru kazancın yolunu gösterdiği zaman da bu söylediklerinden ötürü itham edilemez.
Adamın kazanç yolunu bilmek için, onun kölesinden ve hizmetçisinden de sormalıdır; çünkü burada sormak fayda verir. Mal sahibi itham edilen bir kimse olduğu zaman onun durumunu başkasından sormalıdır. Sorularına âdil bir kimse cevap verirse, onun sözünü kabul etmelidir. Eğer fâsık bir kimse cevap verirse ve halinden de yalan söylemediği anlaşılırsa; yani yalan söylemek için hiçbir gaye ve garazı (sebebi) yoksa onun sözünü de kabul etmek caiz olur. Çünkü fâsıklık onunla Allah arasında bir durumdur. Ondan istenilen, nefsinin şâyân-ı itimad olmasıdır. Bazen fâsığın sözünden gelen güven, birtakım ahvalde âdilin sözünden temin edilemez. Her fâsık yalan söyler diye bir kaide olmadığı gibi, zahirde adil görünen herkes de doğru söyler diye bir kaide de yoktur. Şâhidliğin geçerli olmasının zâhirî adâlete bağlanması, ancak zaruretten ötürüdür; çünkü insanların iç âlemlerine muttalî olunamaz. Kaldı ki, Ebû Hanîfe fâsığın şâhidliğini kabul etmiştir. Nice şahıs vardır ki, kendisini tanır ve günah işlediğini bilirsin; fakat herhangi birşey hakkında sana haber verdiğinde ona güvenirsin. Aynı şekilde güvenilir olarak bildiğin ve erginliğe yaklaşmış bir çocuğun haber vermesi de güvenmeyi gerektirir ve sözüne itimad edilir. Hali hiç bilinmeyen bir meçhul haber verdiği zaman, biz böyle bir kimsenin elinden yemenin caiz olduğunu daha önce zikretmiştik; çünkü malın elinde bulunması, zâhirde mülkün kendisine ait olduğuna delâlet eder.
Çoğu zaman, zâhirde müslüman olması kişinin doğruluğuna delâlet eder; fakat bu söz üzerinde biraz düşünmek gerekir. Ama böyle bir kimsenin sözü nefiste, az da olsa mutlaka bir tesir bırakır. Hatta bu tipten bir cemaatin bir araya gelmesi kuvvetli bir zannı ifade eder. Ancak cemaatten bir tek kişinin sözü gayet zayıf bir tesir bırakır. Bu bakımdan onun kalpteki tesirinin haddine bakılmalıdır; çünkü böyle durumlarda asıl fetvayı veren kalptir. Kalbin, ibarelere sığmayacak kadar gizli karinelere iltifatı vardır. O halde kalp hakkında engin düşünmelidir. Kalbe iltifat etmenin farz olmasına, Ukbe b. Hâris'ten gelen şu rivâyet delâlet etmektedir: Bu zat Hazret-i Peygambere gelerek şöyle der: "Ben bir kadınla evlendim. Sonra siyah bir cariye gelip 'İkinizi bir arada emzirdim' dedi. Oysa o kadın (cariye) yalancının biridir". Bunun üzerine Hazret-i Peygamber 'O halde evlendiğin kadını bırak; ondan ayrıl!' der Ukbe bu sözü söyleyen kadının kıymetini gözden düşürmek üzere 'Ama o siyah bir kadın?' der. O zaman Hazret-i Peygamber şöyle buyurur: 'Nasıl olur? O ikinizi bir arada emzirdiğini iddia etmiyor mu? O halde artık eşinde senin için hayır yoktur. Onu bırak'. Başka bir ibare şöyledir: 'Nasıl olur? Oysa bu söz söylenilmiştir!'
Meçhul kimsenin yalanı bilinmedikçe ve sözünde herhangi bir gaye güttüğüne dair bir emare görülmedikçe onun sözü şüphesiz ki kalbe tesir eder. İşte bunun içindir ki bu durumda sakınmak daha ihtiyatlı olur. Eğer kalp onun sözüne tam olarak güvenirse, o zaman sakınmak farz olur.
VIII. Mesele
Sormanın farz olduğu yerde iki âdilin ifadeleri çelişirse, ikisinin de şâhidlikleri itibardan düşer. İki fâsığın şâhidliği de böyledir. Kişinin kalbinde âdillerden veya fâsıklardan birinin kavlinin daha racih ve kuvvetli gelmesi; yani çoklukla veya mârifet ve denemeden gelen özellikle taraflardan birisinin tercihi caizdir. Bu mesele, tasviri çeşitli dallara ayrılan bir meseledir.
IX. Mesele
Başkasına mahsus bir mal yağma edildiği zaman herhangi bir insanın elinde o mal çeşidinden görülüp satın alınmak istenildiğinde, onun gasbedilen maldan olmaması muhtemel ise (dikkat edilir) ve satan kişi de salih bir kimse olarak biliniyorsa, ondan satın almak caizdir. Ancak almamak takvadandır. Eğer satan kişinin durumu meçhul ve ahvali alıcı tarafından bilinmiyorsa o zaman dikkat edilir; eğer o mal, yağma edilmiş mal çeşidinden olmasına rağmen aynı maldan piyasada çok bulunuyorsa, müşteri onu tereddüt etmeksizin alabilir. Eğer o mal o bölgede az bulunuyor ve piyasada çok bulunması da yağma edilen mallardan ileri geliyorsa o zaman ortaya adamın elinde bulunmasına karşılık olarak malın şeklinden ve nev'inden özel bir alâmet çıkmış olur; yani bu özel alâmet, elinde bulunmasıyla tezat teşkil eder. Bu bakımdan onu almaktan kaçınmak, mühimsenecek derecede takvadandır. Fakat alınmamasının farz olduğu hususunda duraklamak gerekir; çünkü özel alâmet, başka bir delil ile çarpışmaktadır. Ben bu hususta herhangi bir hüküm vermeye muktedir değilim. Bu meseleyi fetva isteyenin kalbine ve vicdanına havale etmekle yetiniyorum ki fetva isteyen, nefsinde hangi tarafın daha kuvvetli olduğunu düşünsün. Eğer en kuvvetlisi, bu satılan malın yağma edilmiş maldan olduğu şeklinde ise, onu terketmek gerekir; diğer şekilde onu satın almak, kendisi için helâl olur. Bu hâdiselerin çoğu hakkında hüküm vermek müşkildir. Bu bakımdan bu mesele birçok insan tarafından bilinmeyen şüpheli meselelerdendir. Bu meselelerden sakınan bir kimse, hem namusunu, hem de dinini korumuş olur! Bu meselelere uluorta dalan kimse ise, korunun etrafında gezip nefsini tehlikelere atmış olur!
X. Mesele
Soru: Hazret-i Peygamber kendisine takdim edilen sütün durumunu sordu. Kendisine sütün bir koyundan alındığı söylendiğinde de koyunun nereden geldiğini sordu. Koyunun menşei de söylendikten sonra sormaktan vazgeçti. Bu duruma göre malın kaynağını sormak gerekmez mi? Eğer kaynağını sormak gerekirse, acaba bir göbek geçmişini mi yoksa iki veya üç göbek geçmişini mi sormak gerekir? Bu husustaki genel kaide nedir?
Cevap:Burada herhangi bir genel kaide, tahdid ve takdir yoktur. Suale sebep olan şüpheye bakılır; bu şüphe suali ya farz kılar veya takva yönünden gerektirir. Sualin sonucu ancak kendisini gerektiren şüphenin sona ermesine bağlıdır; yani şüphe nerede sona ererse, sual de orada kesilir. Bu da durumların değişmesiyle değişir. Eğer töhmet ve şüphe, mal sahibinin helâl kazanç yolunun bilinmemesinden neş'et ediyorsa, o vakit dikkat edilir. Mal sahibi 'Ben bu malı satın aldım' dediğinde bir sualle iktifa edilir. Eğer 'O benim koyunumdandır' derse o zaman koyunu hakkında şüphe vârid olur. 'Ben o koyunu satın aldım' dediğinde sual yine kesilir.
Eğer şüphe zulümden kaynaklanıyorsa ki bu da göçebe Arapların elinde bulunan mallarda vardır. Gaspedilen mal, onların ellerinde üremek suretiyle çoğalır, bu durumda kişinin 'O benim koyunumdandır' veya 'O koyunu benim koyunum doğurdu' demesiyle şüphe sona ermez. Ancak babasından kalan mirasa dayanır ve babasının hali de bizce mâlûm değilse, o zaman sorma sona erer. Eğer babasının malının tamamının haram olduğu bilinirse, o zaman bunun da haram olduğu gün gibi âşikâr olur. Babasının malının çoğunun haram olduğu bilinirse, çok üremesi, zamanın değişmesi ve mirasın el değiştirmesi bu hükmü değiştirmez. Bu bakımdan bu mânâlara dikkat edilmelidir.
XI. Mesele
Bana, sûfîlere mahsus tekkede duran bir cemaatin durumu soruldu. Onlara yemek veren görevlilerin elinde bu tekkeye ve başka cihetlere vakfedilen çeşitli vakıf malları vardır. Bu kişiler bütün bu vakıf mallarını karıştırıp sözkonusu tekkede oturan sûfîlere ve öbür taraftaki insanlara yedirir.
Bu sûfîlerin o hizmetçinin yemeğini yemeleri helâl mi, haram mı veya şüpheli mi?
Cevap olarak dedik ki: Bu hüküm yedi asıl etrafında döner:
Bu sûfîlere takdim edilen yemeği, çoğunlukla hizmetçi (görevli) alış-verişte kullanılması gereken tabirleri (sattım, satın aldım) kullanmaksızın sadece örf ve adet yoluyla satın alır. Biz daha önce tercih ettiğimiz fetvaya göre, bu şekildeki bir alışverişin sahih olduğunu söylemiştik; özellikle de yiyecek maddeleri ve ehven sayılan şeylerde. . . Bu bakımdan burada ancak ihtilâf şüphesi vardır.
Hizmetçi (görevli) bu yemeği haram malın kendisiyle mi satın alıyor yoksa borca mı alıyor? Bu duruma dikkat etmek gerekir. Eğer hizmetçi bu yiyecek maddelerini haram malın kendisiyle satın alıyorsa yemeği haramdır! Yani sûfîler, o yemekten yememelidirler. Eğer hizmetçinin satın aldığı şekil bilinmezse, genellikle hizmetçi bunu borca alıyor diye düşünülecektir. Bu galip zanna sarılmak caizdir. Bu durumda o yemeğin haram olması değil; aksine uzak bir ihtimal olarak şüpheli olması sözkonusu olur. Bu uzak ihtimal de, onu haram malın kendisiyle satın alma ihtimalidir.
Hizmetçinin (görevlinin) o malı nereden satın aldığına dikkat etmek gerekir: Eğer hizmetçi onu, malının çoğu haram olan kimseden satın alıyorsa, yemek caiz değildir. Yok eğer satın aldığı kimsenin malının azı haramsa, daha önce geçtiği gibi bu durumda biraz duraklamak gerekir. Malı satanın durumu bilinmediği zaman 'Hizmetçi bu malı helâlinden satın almıştır' veya 'Durumu meçhul olan şahıs gibi, hali yakînen bilinmeyen bir kimseden satın almıştır' diyerek yemesi caiz olur. Daha önce de durumu meçhul olan bir kimseden herhangi bir malın alınmasının caiz olduğu hükmü geçmişti; çünkü meçhul kimsenin malının helâl olması galiptir. Bu bakımdan bundan da haramlık değil, bilakis şüpheli bir ihtimal doğar.
Hizmetçinin (görevlinin) satın aldığı malı, kendisine mi yoksa tekkehanedeki sûfîlere mi satın aldığına dikkat etmek gerekir; çünkü vakfın mütevellisi ve hizmetçisi, vakfedenin vekili gibidir. Kendi nefsine de, vakıf sahibine de satın alabilir. Bu, ancak niyetle veya açık ibare ile mümkündür. Eğer alış-veriş mutad şeklinde (ibaresiz bir şekilde örf ve adete dayanarak) yapılıyorsa, elbetteki burada lâfız cereyan etmez ve büyük bir ihtimalle adam mutad şeklinde satın aldığı zaman niyet etmez. Kasap, fırıncı ve onunla muamelede bulunan diğer kimseler de ona güvenip alış-verişi onunla yaparlar; tekkede hazır olanlardan değil. . . Bu bakımdan onun cihetinden bu alış-verişi yapılmış olup, alanın mülküne dahil olur, Bu dördüncü asılda malın haram veya şüpheli olması diye birşey sözkonusu değildir. Ancak onların hizmetçinin mülkünden ve malından yedikleri sabit olmuş olur.
Hizmetçi (görevli) onlara yemeği takdim eder; fakat bu yemeği, onun karşılıksız ziyafeti veya hediyesi telâkki etmek mümkün değildir; çünkü hizmetçi buna razı değildir. Hizmetçi, bu yemeği ancak vakıfta bulunan karşılığına güvenerek takdim eder. Bu bakımdan bu yemek karşılıklı olarak verilir. Fakat bu ne satış ve ne de karz (borç verme) olabilir; çünkü hizmetçi kalkıp bunlardan yemeğin parasını istese, tahsil etmesi çok uzak bir ihtimaldir. Zaten halin karinesi de buna delâlet etmez. Bu bakımdan bu durumda en uygun asıl, sevap (ivez) kazanmak amacıyla hibe etmektir. Bununla, konuşmadığı halde halinin karinesi sevap umduğuna delâlet eden bir şahıstan gelen hediyeyi kastediyorum. Bu sahihtir. Sevap da lâzımdır ve bu tür hediyeden ayrılmaz. Burada ise, hizmetçi onlara takdim ettiği yemekten sevap ummaz. O ancak vakıftan alınan haklarını ummaktadır ki bunlarla fırıncıya, kasaba ve bakkala olan borçlarını ödemiş olsun. Bunun böyle olduğunda hiç şüphe yoktur. Çünkü lâfız, yemeğin takdiminde şart olmadığı gibi, kendisinden sevap beklenen hediyede de şart değildir. Verilen hediyeden sevap ummayı doğru bulmayan kimsenin fetvasına kulak asılmaz.
Burada gereken sevap (ivez) ve karşılık hakkında ihtilâf vardır; bazıları, mal sayılan en az şey kadardır; bazıları da kıymetinin tam karşılığıdır demişlerdir. Bazıları ise hibe edenin razı olduğu kadardır demiştir. Hatta hibe eden kıymetin birkaç misline dahi razı olmayabilir. Doğru fetvaya göre bu, hibe edenin rızasına tâbidir; razı olmazsa kendisine iade edilir. Bu meselede hizmetçi, tekkede duranların vakıftaki haklarını almakla razı olmuştur. Eğer onların hakları yediklerine denk gelirse, mesele tamamdır. Eksikse ve hizmetçi de eksikliğine rağmen ona razı olmuşsa, yine sıhhatli olur. Eğer hizmetçinin başka bir vakfın elinde bulunan bir malı bu tekkede bulunanlar yüzünden aldığı için razı olduğu ve bu olmadığı takdirde yalnızca onların haklarına razı olmayacağı anlaşıldığı zaman, hizmetçi âdeta sevap hususunda bir kısmı haram, diğer kısmı helâl bir miktara razı olmuş olur. Haram ise, tekkede duranların eline girmemiş farzedilecektir. Bu tıpkı mal bahsinde ortaya çıkan helâl gibidir. Biz bunun hükmünü daha önce zikretmiştik. Malın ne zaman haram olduğunu ve ne zaman şüpheyi gerektirdiğini de beyan etmiştik. Bu durum, daha önce tafsilâtıyla söylediğimiz gibi, malın haram olmasını icab ettirmez. Bu bakımdan verildiği kimse kendisi vasıtasıyla haramı elde ettiği için hediye haram olmaz, harama dönüşmez.
Hizmetçi (görevli) fırıncının, kasabın ve bakkalın borcunu iki vakfın hasılatından öder. Eğer tekkede oturan sûfîlerin hakkı onlara yedirdiklerinden azsa, kasapla fırıncı da ister haram isterse helâl olsun verilen herhangi bir paraya razı olurlarsa, bu bir eksikliktir ve yenilen şeyin borcuna ârız olmuştur. Bu bakımdan borca satın alma hususunda daha önce zikrettiğimiz hükme, sonra da bedelini haramdan verme bahsine bakılmalıdır. Bütün bunlar, onun, borcunu haramdan ödediği bilindiği zaman böyledir. Eğer bu da, bunun tersi de ihtimal dahilinde ise, o zaman şüphe daha da uzaklaşır. Sonuç olarak bu yemeğin yenilmesi haram değildir; fakat şüphelidir. Şüpheli yemek ise, takvadan uzaktır; çünkü bu esaslar çoğaldığı ve her birine bir ihtimal ârız olduğu zaman, nefiste haram ihtimali çokluğu yüzünden daha kuvvetlenir; tıpkı senedi uzadığı zaman, hadîsin yalan ve yanlış olma ihtimalinin daha da kuvvetlendiği gibi. Senedi pek uzun olmayan bir hadîs hiç de böyle değildir. İşte hâdisenin hükmü budur ve bunlar fetva ile alâkalı hükümlerdendir. Burada bunu zikretmekten gayemiz; dolaşık ve karışık vakaların çıkış keyfiyetini ve asıllarına nasıl irca edilebileceklerini göstermekti. Çünkü bu tür vakaları asıllarına irca etmek, birçok müftünün âciz kaldığı ve çözemediği hususlardandır.
67) Enes b. Mâlik'in annesidir. Esas ismi Sehle veya Rümeyle'dir. Kadın sahabîlerdendi. Hazret-i Osman'ın hilâfeti döneminde vefat etmiştir. Müslim ve Buhârî, (Enes'ten)
68) Müslim ve Buhârî, Tirmizî, Şemâil. İsmi zikredilmemekle beraber bu terzinin Hazret-i Peygamber'in âzadlılarından olduğu rivâyet edilmiştir,
69) Müslim ve Buhârî, (Enes'ten)
70) Bazı nüshalarda 'malının tamamının ganimet malı olmama ihtimali vardır' şeklinde vârid olmuştur.
14-15
Sultanların Verdikleri Maaşlar ve Hediyeler ile Bunlardan Helâl ve Haram Olan Kısımlar
Sultandan mal alan bir kimse üç noktaya dikkat etmelidir.
a) Malın sultanın eline nereden geçtiğine. . .
b) Sultanın malı hangi sıfatla aldığına. . .
c) Aldığı miktara müstahak olup olmadığına; yani kendi hâline ve o işte çalışanların hâline aldığı miktar nisbet edilirse müstahak olduğundan fazla alıp almadığına. . .
Birincisi
Malın sultanın eline nereden geçtiğine dikkat etmelidir. Sahipsiz araziyi ihyâ etmek hariç, sultan için helâl olan ve bütün raiyenin sultan ile ortak bulunduğu mal iki kısma ayrılır:
Birinci kısım: Kâfirlerden alınan maldır. Bu da (düşmanı) mağlûp etmekle alınan ganimet ve savaşsız sultanın eline geçen faydalı mal ile şartlar ve akidlerle alınan musalâha ve haraç malıdır.
İkinci kısım: Müslümanlardan alınan maldır. Müslümanlardan alınan malın ancak iki kısmı helâldir:
a) Miras olarak alınan veya belli bir sahibi olmayıp zâyi olan sair mallar ve mütevellisi bulunmayan vakıf mallarıdır. Sadakalara gelince, onlar şu zamanda bulunmaz.
b) Bunların dışında kalan, müslümanlardan alınan haraç, müsadere edilen mallar ve alınan rüşvetin çeşitleri, bütün bunlar haramdır.
Sultan, bir fakihe veya başka birine maaş, hediye, sıla-i rahim veya bir hilatı herhangi bir cihetten verilmesini yazdığı zaman bu mal sekiz durumdan birine girer:
1. Bu malın haraçtan verilmesi
2. Miras yoluyla gelen mallardan ödenmesi
3. Vakıflardan ödenmesi
4. Sultanın ihya ettiği bir araziden ödenmesi
5. Satın aldığı bir mülkten verilmesi
6. Müslümanların haracını toplamaya memur bir kimseden tahsil edilmesi
7. Tüccarlardan bir satıcının ödemesi
8. Devlet hazinesinden ödenmesi
Birincisi: Haraçtır. Haracın beşte dördü müslümanların umumi menfaatlarına tahsis edilmiştir. Beşte biri ise, belirli cihetlere sarfedilir. Bu bakımdan o cihetlere sarfedilen haracın beşte birinden veya geri kalan beşte dörtten müslümanların maslahat ve menfaati olduğu için ödenmesini yazmış ve verilen maaş miktarında ihtiyatlı hareket etmişse, bu maaş helâldir. Ancak haracın meşru bir şeklide tayin edilmesi, alman haraç da bir veya dört dinardan fazla olmadığı şartıyla helâl olur. Çünkü haraç da ictihad yeridir. (Yani haracın tayini hususunda fukaha çeşitli ictihadlara sahip olmuşlardır) .
Sultan için, ictihad yoluyla bir şeyi yapmak selâhiyeti vardır. Bir de haraçtan ödenen maaşın helâl olması için şu şart ileri sürülmüştür: Kendisinden haraç alınan zimmî o malı haram bir kaynaktan kazanmamış olmalıdır. Bu bakımdan o zimmî, zâlim bir sultanın memuru, içki satan bir kimse, çocuk ve kadın olmamalıdır. Zira çocuk ve kadınlardan haraç alınmaz. İşte zımmîlere haraç konulduğu zaman, gözetilen hususlar bunlardır. Gözetilen miktar ve o haracın sarfedildiği kimsenin sıfatı ve ona ne kadar sarfedileceği bövlece dikkate alınmalıdır. Bu bakımdan bütün bu hususları tedkik etmek farzdır.
İkincisi: Miraslar ve müslümanların umumî maslahat ve menfaatine tahsis edilen zâyi olmuş mallardan maaşın verilmesidir. Bu takdirde o malı bırakan bir kimsenin durumu tedkik edilmelidir. Acaba bıraktığı mal tamamen mi haramdır, yoksa çoğu veya azı mı haramdır? Bu hususların hükmü daha önce geçti, Eğer bıraktığı mal haram değilse, maaşı alan kimsenin maaşı hakettiği sıfata bakılır. Yani kendisine maaş verilmesine sebep olan sıfat bütün müslümanların faydasına olan bir sıfat olmalıdır. Bunu tedkik ettikten sonra maaşın miktarı hakkında inceleme yapmak gerekir!
Üçüncüsü: Vakıflardır. Böylece miras malı hakkında cereyan eden incelemeler vakıflar hakkında da cereyan eder. Buna fazla olarak bir husus daha eklenir. Şöyle ki: O malı vakfedenin şartı da dikkate alınır ki, alınan mal bütün şartlarında vakfedenin isteğine uygun olsun.
Dördüncüsü: Sultanın ihya ettiği sahipsiz arazidir. Bu hususta hiçbir şarta itibar olunmaz. Zira sultan, mülkünden dilediği kadarını dilediğine verebilir. Ancak bu konuda şu husus incelenebilir. Sultanın ihya ettiği sahipsiz araziler, çoğu zaman işçileri zorla çalıştırmak veya çalıştırdığı işçilerin ücretini haramdan vermek suretiyle ihya edilir. Çünkü bir araziyi ihya etmek onun kanallarını açmak, su yollarını temizlemek suretiyle olur. Onun duvarlarını yapmak, topraklarını tesviye etmek şekliyle ihya edilir. Sultan ise, bu vazifeleri bizzat yapmaz. Eğer bu vazifelerde çalıştırdığı kimseler zoraki çalıştırılmışsa, sultan bu arazinin mülkiyetine sahip olamaz ve bu arazi haramdır. Eğer burada çalıştırdığı kimseleri ücretle çalıştırmışsa, sonra ücretleri haramdan ödemişse, bu da daha önce kerahiyeti bedellere bağlamak hususundaki şüpheyi getirir.
Beşincisi: Sultanın zimmetinde olan şey satın aldığı arazi veya hilat elbisesi veya at veya başkasıdır. Bunlar sultanın mülküdür. Sultan istediği şekilde bu mülkte tasarruf edebilir. Fakat eğer onun ücretini daha sonra haramdan ödüyorsa, hem haram olasını, hem de şüpheli olmasını icabettirir. Bunun tafsilâtı daha önce de geçmişti.
Altıncısı: Müslümanların haracını toplayan memurun üzerine veya taksimat ve müsadere edilen malları toplayanın üzerine o maaşı yazıp ondan ödetmesidir! Böyle bir maaş, içinde zerre kadar şek ve şüphe bulunmayan katıksız haramdır. Bu zamanın birçok maaşları böyledir. Ancak Irak arazisinin gelirinden ödenen maaşlar müstesnadır. Çünkü o araziler, İmâm-ı Şâfiî'ye göre, bütün müslümanların menfaati için vakfedilmiş arazilerdir. 78
Yedincisi: Sultan ile alış veriş yapan bir satıcıya yazıp ödetmesidir. Eğer bu satıcı sultandan başka hiç kimse ile alış veriş yapmıyorsa, onun malı sultanın hazinesinde bulunan mal gibidir. Eğer sultanlardan başkasıyla daha fazla alışveriş yapıyorsa, onun, sultanın emriyle maaş olarak verdiği sultan üzerine borçtur. O borcunun bedelini bilâhere sultanın hazinesinden alır. Bu takdirde şüphe, verilen maaşın bedeline sıçramış olur. Daha önce haram sermayenin hükmü geçmişti.
Sekizincisi: Hazine üzerine veya yanında helâl veya haramdan mal biriken bir memur üzerine yazılan maaştır. Eğer sultanın haramdan başka bir gelir kaynağı olduğu bilinmezse, sultandan bu şekilde alınan maaş katıksız haramdır. Eğer kesinlikle sultan hazinesinde helâl ve haram malların bulunduğu bilinirse ve maaşları dağıtan kimseye teslim edilen maaşın helâlden olma ihtimali var ise, haramdan olma ihtimali de varsa ki bu da galip ihtimaldir. Çünkü bu asırda sultan mallarının çoğu haramdandır. Onların ellerinde helâl, ya hiç yok veya pek azdır bu takdirde ulema bu hususta ihtilâfa düşmüşlerdir. Bir grup kesinlikle haram olduğunu bilmediğim herşeyi almak benim için caizdir demişlerdir.
Diğer bir grup, 'Aldığı malın kesinlikle helâl olduğunu bilmeden alması helâl değildir. Bu bakımdan hiçbir şekilde şüpheli mal helâl olmaz' demişlerdir. Bu iki grup da aşırı hareket etmiştir. Normal hareket ise, daha önce zikrettiğimizdir. Şöyle ki malın çoğunun haram olduğuna hükmettiğimiz zaman alınan haramdır. Çoğunun helâl olduğuna fakat içinde haramın kesinlikle bulunduğuna hükmettiğimizde de daha önce zikrettiğimiz gibi burada duraklamamız gerekir.
Sultanların mallarında helâl ve haram olduğu zaman, o mallardan almayı caiz görenler eğer alınan haramın tâ kendisi olmazsa sahabenin bir grubundan rivâyet edilen şu hâdiseyi delil olarak göstermişlerdir:
Sahabe, zâlim imamların zamanlarına yetişmişler ve onlardan mal almışlardır.
Bunlardan Ebû Hüreyre, Ebû Saîd el-Hudrî, Zeyd b. Sâbit, Ebû Eyyûb el-Ensârî, Cerir b. Abdillah, Câbir, Enes b. Mâlik ve Misver b. Mahreme zikredilebilir. Bu bakımdan Ebû Saîd el-Hudrî ile Ebû Hüreyre, Mervan ve Yezid'den ve Abdülmelik'ten de mal almışlardır. İbn Ömer ve İbn-i Abbâs da Haccâc-ı Zâlim'den mal almıştır.
Şâ'bî, İbrahim en-Nehaî, Hasan-ı Basrî, İbn Ebî Leyla gibi tâbiînden birçok kimse zâlim sultanlardan mal almışlardır. İmâm-ı Şâfiî defalarca Hârun er-Reşid'den bin dinar almıştır. İmâm-ı Mâlik, zâlim sultanlardan birçok mal almıştır.
Hazret-i Ali (radıyallahü anh) şöyle demiştir: 'Sultanın sana verdiğini al! Çünkü o ancak helâlinden sana verir. Onun helâlden aldığı daha fazladır'.
Bütün bunlara rağmen sultanların hediyelerini kabul etmeyenler sadece takvâ bakımından ve helâl olmayan birşeyi yüklenmek hususunda dinlerinden korkarak almamışlardır. Ebû Zer-i Gıfârî'nin Ahrıef b. Kays'a söylediğini görmez misin? 'Helâl oldukça sultanların atiyyelerini alın. Eğer o atiyyeler dininize karşılık olursa, o zaman terkedin'.
Ebû Hüreyre der ki: 'Bize verildiği zaman kabul ederiz. Bize verilmediğinde de istemeyiz'.
Said b. Müseyyeb'den rivâyet ediliyor ki, Ebû Hüreyre, Muaviye kendisine verdiği zaman susardı. Eğer Muaviye kendisinden mal esirgerse onun aleyhinde atıp tutar, 'ınaaşımı geciktirdi' şeklinde konuşurdu.
Şa'bî'den, o da Mesruk'tan79 şöyle rivâyet ediliyor: 'Sultanların hediyeleri o hediyeleri kabul edenlerin yakasını tutup onları cehenneme sokuncaya kadar yakalarını bırakmaz'.
Nâfî (İbn Ömer'in âzâd edilmiş kölesidir) İbn Ömer'den şöyle rivâyet ediyor: Muhtar b. Ebî Ubeyd es-Sakafî, İbn Ömer'e mal gönderirdi. İbn Ömer de gönderilen malı kabul ederdi. Sonra derdi ki: 'Ben kimseden birşey istemem. Fakat Cenâb-ı Hakk'ın rızık olarak bana gönderdiğini de geri çevirmem'.
Muhtar, bir ara İbn Ömer'e deve hediye etti. O da bu hediyeyi kabul etti ve o deveye 'Muhtarın Devesi' adı verildi. Fakat Nâfî'in bu rivâyeti, İbn Ömer hakkında 'Hiç kimsenin hediyesini geri çevirmedi, ancak Muhtar'ınki hariç' şeklinde rivâyet edilen hadîse ters düşmektedir. Muhtar'dan gelen hediyeyi reddettiği hakkındaki sened, daha kuvvetlidir.
Nâfi'den rivâyet edildiğine göre, İbn Muammer (Ömer b. Ubeydullah) İbn Ömer'e altmışbin dirhem gönderdi. İbn Ömer o altmışbin dirhemi fakir fukaraya dağıttı. Para bittikten sonra bir dilenci gelip İbn Ömer'den birşey istedi. Bunun üzerine İbn Ömer para dağıttığı bir kimseden borç alarak o dilenciye verdi.
Hazret-i Hasan Muaviye'ye geldiği zaman, Muaviye kendisine şöyle dedi: 'Sana öyle bir hediye vereceğim ki, senden önce hiçbir Arab'a öyle hediye vermiş değilim ve senden sonra da hiçbirine onu vermeyeceğim'.
Râvî diyor ki: Muaviye, Hazret-i Hasan'a dörtyüz bin dirhem verdi ve Hazret-i Hasan da bunu kabul etti. (Ebû Talib el-Mekkî) .
Habib b. Ebî Sâbit'den şöyle rivâyet ediliyor: Ben Muhtar b. Ubeyd es-Sakafî'nin İbn Ömer'e (Muhtar'ın enşitesidir) ve İbn-i Abbâs'a hediye gönderdiğini, onların da kabul ettiğini gördüm. Bunun üzerine Habib'ten 'O hediye neydi?' diye soruldu. Habib 'O hediye mal ile giyecek maddeleriydi' dedi.
Zübeyr b. Adiyy'den rivâyet edildiğine göre, Selman-ı Fârisî şöyle demiştir: 'Senin memur veya tacir bir dostun varsa, aynı zamanda o dostun muamelelerinde faizden sakınmıyorsa, bu dost seni yemeğe veya benzerine dâvet ederse veya sana herhangi birşey verirse, onun teklifini kabul et. Zira kolaylıkta senin için lezzet vardır. Günah ise, onun boynundadır'. Eğer faiz ile muamele yapan bir kimse hakkında hüküm böyle olursa, zâlim bir kimse de bunun gibidir.
Câfer'den, o da babasından şöyle rivâyet ediyor: Hazret-i Hasan ile Hazret-i Hüseyin (radıyallahü anh) Muaviye'den gelen hediyeleri kabul ederlerdik Hâşim b. Câbir der ki: Said b. Cübeyr'in yanından geçtik. Kendisi Fırat'tan aşağı da bulunan memleket öşrünü toplamakla vazifelendirilmişti. Öşür toplayan memurlara şöyle bir haber gönderdi: 'Sizin yanınızda bulunan yemekten bize de gönderiniz'. Memurlar yemek gönderdiler. Kendisi yediği gibi biz de onunla beraber yedik.
Ulâ b. Züheyr el-Ezdî dedi ki: İbrahim en-Nehaî babam Züheyr'e geldi. Babam da o zaman (Irak) ın Hilvan kasabasının öşrünü toplamakla görevli memurdu. Babam kendisine hediye verdi ve İbrahim de babamın hediyesini kabul etti.
İbrahim en-Nehaî şöyle demiştir: Âmillerin (zekât toplayanların) hediyelerini kabul etmekte sakınca yoktur. Çünkü âmillik vazifesini yürütmek için bir nafaka ve maaş vardır. Aynı zamanda âmilin bütçesine haram ile helâl mal birden girer. Sana verdiği helâl maldandır. Bu bakımdan bütün bu büyükler zâlim sultanların hediye ve atiyyelerini almışlardır ve yine de Allah'a isyan etmek hususunda bu zâlimlere itâat edenlere de şiddetle hücum etmişlerdir. Bu grup der ki: Selefin bir cemaatinden zâlim sultanlar ve emirlerden hediye kabul etmeyişleri hakkında nakledilen rivâyetler bu kabil hediyelerin haram olduğuna delâlet etmez. Aksine bu kabil hediyeleri kabul etmemenin takvâdan olduğuna delâlet eder. Hulefa-i Râşidin, Ebû Zer-i Gıfârî ve diğer zâhidlerin yaptıkları gibi.
Çünkü bu insanlar, zühd ve takvâ yönünden mutlak mânada helâl olan şeylerden bile kaçınmışlardır. Yine takvâ yönünden harama sürüklemesinden korkulan helâli de bırakmışlardır. Bu bakımdan bu son gelen grubun sultanlar ve emirlerden çekinmeden hediye kabul ettiği gibi, öbürlerinin kabul etmeyişi de haram olduğuna delâlet etmez. Saîd b. Müseyyeb'in maaşını almayıp hazine de biriken maaşlarının otuz bin küsür dirheme ulaştığı, Hasan-ı Basrî'nin 'Ben sarraf bir kimsenin testisindeki sudan vakit daralsa dahi abdest almam. Çünkü onun malının esasını bilmemekteyim' dediği şeklinde gelen nakillerin tamamı takvâdan ibarettir ve inkâr edilemez. Ancak selefe bu gibi takvalarında tâbi olmak, geniş hareketlerinde tâbi olmaktan daha evlâdır. Fakat genişlikte de onlara tâbi olmak, haram değildir. İşte zâlim sultanın malını almayı caiz gören bir kimsenin şüphelendiği nokta budur.
Cevap şudur: Bunların bu hediyeleri kabul etmeleri hakkında naklolunan rivâyetler, kabul etmediklerine ve kabul edenlere hücum ettiklerine nisbet edilirse, az ve belirli kalmış olur. Eğer kabul etmeyişlerinde takvâ ihtimâli sözkonusu ise, kabul edenlerin kabullenmelerinde de üç ihtimal vardır. Bu ihtimaller, onların takvâ hususundaki değişikliklerine göre değişir!
14-16
Çünkü sultanlar hakkında takva için dört derece vardır:
1. Birinci derece, selefin muttakîlerinin yaptığı gibi sultanların malının zerresini bile almamaktır. Nitekim hulefa-i raşidin de böyle yaptılar. Hatta Hazret-i Ebû Bekir (radıyallahü anh) devlet hazinesinden bütün aldıklarını hesap etmiş, altı bin dirhem çıkmıştı. Kendisini hazineye altıbin dirhem borçlu saymıştır.
Hazret-i Ömer bir gün hazineden mal dağıtıyordu. O sırada küçük kızı içeriye girerek bir dirhem aldı ve gitti. Ömer kızının arkasından koştu. Hatta omuzlarındaki abası düştü. Kızı ağlayarak eve koştu ve dirhemi ağzına soktu. Hazret-i Ömer parmağını kızının ağzına sokarak dirhemi çıkardıktan sonra şöyle dedi: 'Ey İnsanlar! Ne Ömer'in, ne de Ömer'in ailesinin, uzak yakın hiçbir müslümandan fazla bir hakkı yoktur'.
Ebû Musa (Beytülmalin içindeki serveti dağıttıktan sonra) , hazineyi süpürdü ve süpürürken yerde bir dirhem buldu. O esnada Hazret-i Ömer'in küçük oğlu oradan geçti. Ebû Musa, o dirhemi Hazret-i Ömer'in oğluna verdi. Dirhemi oğlunun elinde gören Ömer, bunu nereden aldığını çocuktan sordu. Bunun üzerine çocuk 'Ebû Musa bana verdi' dedi. Hazret-i Ömer Ebû Musa'nın yakasına yapışarak haykırdı: Yâ Ebâ Musa! Acaba Medine'de senin yanında Ömer'in aile efradından daha ehven (rütbece daha düşük) bir ev halkı yok muydu? Ümmet-i Muhammed'den bir tek kişi kalmayıncaya kadar herkesin zulmettiğimizden dolayı bizim yakamıza yapışmasını mı istedin?' Bu sözleri söyledikten sonra dirhemi Beytülmal'e geri verdi. İşte mal, helâl olduğu halde Hazret-i Ömer'in durumu bu oldu. Fakat Hazret-i Ömer bu kadar mala müstehak olmayacağından korktu. Dinini ve diyanetini şüpheden korumak için Allah Rasûlü'nün 'Seni şüpheye düşüreni bırak. Şüpheli olmayanı yap' ve 'Kim şüpheliyi bırakırsa, o namusunu ve dinini töhmetten kurtarmıştır'80 hadîs-i şeriflerine uyarak en az ile yetiniyordu. Bir de saltanat mallarının hakkında Allah Rasûlü'nün ağzından işittiği tehditlerden kaçınarak böyle yapıyordu.
Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) Ubâde b. Sâmit'i zekât malını toplamak üzere gönderdiği zaman şöyle buyurmuştu:
'Ey Ebû Velîd! Allah'tan kork! Kıyâmet gününde bağıran bir deveyi veya böğüren bir sığırı ya da meleyen bir koyunu ensene (veya omuzuna) aldığın halde Allah'ın huzuruna gelme!' Bunun üzerine Ubâde (radıyallahü anh) Allah'ın Rasûlü'ne 'Durum böyle mi olacaktır yâ Rasûlüllah?' diye sordu. Rasûlüllah (sallâllahü aleyhi ve sellem) cevap olarak şöyle buyurmuştur: 'Evet! . Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah'a yemin ederim durum böyle olacaktır. Ancak Allah'ın rahmet ettiği bir kimsenin durumu hariç'. 81
Bu söz karşısında kalan Ubâde şöyle demiştir: Seni hak ile gönderen Allah'a yemin ederim ki? artık hiçbir zaman hiçbir hususta memur olmayı kabul etmeyeceğim. Benden sonra sizin için Allah'a ortak koşacağınızdan endişelenip korkmuyorum. Ancak, sizin için korktuğum şey dünyaya dalmanızdır. 82
İşte görüldüğü gibi, Hazret-i Peygamber dünyaya dalmaktan korkmuştur. Bunun içindir ki, Ömer (radıyallahü anh) uzun bir hadîste hazine malından bahsederken şöyle demiştir: 'Ben nefsimi, o maldan ancak yetimin malına velâyet eden bir kimsenin nefsi gibi gördüm. Zengin olduğum takdirde o malı yemekten çekmiyorum. Eğer fakir olursam mâruf (normal) bir şekilde ondan yiyorum'.
Rivâyet ediliyor ki: Tâvus'un oğlu (Abdullah b. Tâvus) , babasının ağzından bir mektup uydurarak Halife Ömer b. Abdülaziz'e götürdü. Halife kendisine üçyüz dinar verdi. Bunun üzerine Tâvus (radıyallahü anh) bir gayr-i menkulünü satarak onun parasından üç yüz dinarı Ömer b. Abdülâziz'e geri gönderdi. İşte Ömer b. Abdülâziz gibi bir kimseye karşı Tavûs böyle hareket etti. Bu derece, takvâda en yüce derecedir.
2. İkinci derece, sultanın malını almaktır. Fakat aldığı malın helâl bir kaynaktan geldiğini bildiği zaman alabilir. O halde sultanın elinde başka bir haramın bulunması zarar vermez. İşte daha önce nakledilen eserlerin tamamını veya bir çoğunu veyahut da sahabenin büyüklerine mahsus olan ve onların muttakîleriden İbn Ömer gibi, çünkü bu zat takvâda çok ileride hareket edenlerdendi hareket edenlerin durumları bu şekilde değerlendirilmelidir. Muttakîlerin hepsinden daha şiddetli ve daha fazla sultanlara hücum eden ve mallarını zemmeden İbn Ömer (radıyallahü anh) nasıl olur da sultanın malından geniş bir şekilde istifade edip tasarrufta bulunur?
İbn Ömer'in sultanlara ve mallarına herkesten daha fazla hücum ettiğine gelince, sahabe ölüm hastalığında bulunan İbn Amir'in evinde bir araya gelmişti, Bu esnada İbn Âmir vâlilik kabul ettiğinden ötürü nefsini kınadı. Allah nezdinde bu memuriyetten dolayı sorumlu olacağından korktuğunu belirtti. Kendisini teskin etmek bakımından orada bulunanlar şöyle dediler: 'Biz senin için hayır ummaktayız. Çünkü sen (Basra'dan Mekke'ye gelen yolda) kuyular açtın. Hacılara su içirdin. Şunu şunu yaptın'. Orada hazır bulunan İbn Ömer (radıyallahü anh) sükût edip dinliyordu. Bunun üzerine yatağında bulunan İbn Âmir, İbn Ömer'e hitâben 'Ey İbn Ömer, sen ne diyorsun?' diye sordu. İbn Ömer 'Eğer kazancın helâl ve nafakan temiz ise, bende arkadaşlarımın demin söylediklerine iştirâk ederim. Sen (kıyâmet gününde) Allah'ın huzuruna vardığında güzel neticeyi göreceksin' demiştir. Yine İbn Ömer şöyle demiştir: 'Haram (veya habis) mal, haram (veya habis) malın kefareti olamaz. Sen ise (yâ İbn Âmir) Basra valiliği yaptın. Sanmam ki sen şerre bulaşmadan o vazifeyi yürütmüş olasın. Bunun üzerine İbn Amir dedi ki: 'Acaba sen benim için duâ etmez misin?' Bu suâle karşılık İbn Ömer şu cevabı verdi: "Allah'ın Rasûlü'nden dinledim: 'Abdestsiz namaz ile hırsızlıktan verilen sadakayı Cenâb-ı Hak kabul etmez'83 Oysa sen Basra valiliğinde bulunan bir kimsesin!"
İşte İbn Amir'in hayır yollarında harcadığı mal hakkında İbn Ömer'in görüşü bu idi.
İbn Ömer Haccâc-ı Zâlim'in devrinde şöyle demiştir: 'Medine-i Münevvere'de Hazret-i Osman'ın öldürülüp, evi yağma edildiği günden itibaren bugüne kadar doyasıya yemek yemedim'.
Hazret-i Ali kapalı bir kaptan kavut şerbeti içerdi. Bunun üzerine kendisine 'Siz nimeti bol olan Irak'ta bulunduğunuz halde yine de böyle mi yapıyorsunuz?' diye sorulunca cevap olarak şöyle demiştir: 'İyi bilin ki ben cimrilikten dolayı kabın ağzını mühürlenmiyorum. Fakat ben onun içine birşey karışmasından korktuğum için böyle yapıyorum. Karnıma helâl olmayanın girmesini kerih görüyorum' İşte selef-i sâlihînde görülen durum buydu.
İbn Ömer (radıyallahü anh) hoşuna giden bir şeyi elinden çıkarırdı. Kendisinden kölesi Nâfi otuz bin dirhem karşılığında istenilince şöyle dedi: 'İbn Amr'in dirhemlerinin beni fitneye sevkedeceğinden korkuyorum'. Kölesi Nafi'nin müşterisi İbn Amr idi. Kölesine 'Ey Nâfî! Seni âzâd ediyorum' dedi.
Ebû Saîd el-Hudrî (radıyallahü anh) der ki: 'Bizden bir kimse yok ki, dünya onu kendine çekmesin. İbn Ömer müstesnâ'. İşte bu söz açıkça gösterir ki, İbn Ömer ve onun mertebesinde olan sahâbîlerin helâl olduğunu bilmedikleri bir malı aldıklarından ötürü onları kınamak uygun bir davranış değildir.
3. Üçüncü derece sultandan aldığını ancak şu niyetle almaktır: Fakirlere sadaka vermek veya hazinede bulunan malda hakkı olan kimselere dağıtmaktır. Zira sahibi belli olmayan bir malın hakkında şer'î hüküm budur. Eğer sultanın verdiği kişi, sultandan o malı kabul etmezse, sultan da o malı hak sahiplerine vermeyip onunla zulme yardım ederse, o zaman deriz ki: Bu adamın sultandan birşey alıp, fakirlere dağıtması, o malı sultanın elindebırakmasından daha evlâdır.
İşte bazı âlimler böyle fikir yürütmüşlerdir. Bu fikrin gereği ileride gelecektir ve selefin sultandan aldıkları da böylece tefsir edilmelidir. Bunun içindir ki İbn Mübarek şöyle demiştir: 'Bizim zamanımızda sultanların hediyelerini kabul edip İbn Ömer ye Hazret-i Aişe'nin aldığını delil gösterenler, hiç de İbn Ömer ile Hazret-i Âişe'ye uymamaktadırlar. Çünkü İbn Ömer, aldığını dağıtmıştır. Hatta altmış bin dirhemi dağıttığı mecliste otururken kendisinden sadaka isteyen bir fakir için biraz önce mal verdiği bir kimseden borç istemiştir. Âişe validemiz de aynı şeyi yapmıştır'.
Câbir b. Zeyd'e (radıyallahü anh) bir mal geldi. Onu kabul ederek sadaka verdikten sonra şöyle demiştir: 'Şunu kabul edip sadaka olarak dağıtmayı onların elinde bırakmaktan daha uygun gördüm'. İmâm-ı Şâfiî de (radıyallahü anh) Hârun er-Reşid'den kabul ettiği hediyeyi böyle yapmıştır. Zira rivâyet edildiğine göre, onu hemen Kureyş fakirlerine dağıtmış hatta kendisi için bir habbe (para birimidir) dahi bırakmamıştır.
4. Dördüncü derece, sultandan aldığı malın helâl olduğunu kesinlikle bilmemek ve alınanı fakirlere dağıtmamaktır. Fakat malının çoğu helâl olan sultandan almaktadır. İşte sahâbe ve tâbiin zamanında hulefa-i râşidinden sonra halifelerin durumu bu idi. Onların malının çoğu haram değildi. Böyle olduğuna Hazret-i Ali'nin sözü de delâlet eder. Zira Hazret-i Ali şöyle demiştir: 'Onun aldığı helâl mal, haramdan daha fazladır'. Bu şekilde almayı âlimlerden bir cemaat caiz görmüştür. Bu cemaatin mesnedi ise, malın çoğunun helâl olmasına dayanmaktadır. Biz ise, fertler hakkında bu meselede tevakkuf ederek herhangi bir hükme varmadık. Sultanın malı ise, had ve hesabı olmayan bir mala daha fazla benzemektedir. Bu bakımdan herhangi bir müctehidin o malın haram olduğunu bilmediği zaman helâlin fazla olmasına dayanarak o malın alınmasının caiz olduğuna dair ictihad etmesi, uzak bir ihtimal değildir. Biz malın çoğu haram olduğu zaman böyle bir hükme varmayı menettik.
Sen bu dört dereceyi anladığın zaman kesinlikle bileceksin ki, zamanımızdaki zâlimlerin verdiği maaşlar o zaman alınan malların yerine geçmez, O zamankiler zamanımızdaki maaşlar ve atiyyelerden iki kesin cepheden ayrılmaktadır:
1. Zamanımızdaki sultanların mallarının tamamı veya çoğu haramdır. Nasıl haram olmasın? Oysa helâl mal, sultanlar için fey ve ganimetten gelen mallardır. Böyle bir malın varlığı ise, bu zamanda sözkonusu değildir. Bu malların bir çoğu sultanın eline geçmez. Bu bakımdan sultanların elinde haraçtan başka birşey kalmamıştır. Bu zamandaki haraç ise, çeşitli zulüm yollarından alınır. Oysa böyle alınan haraç da helâl değildir. Zira haraç alanlar, alınan miktar ve haracı verenin hakkındaki dini çizgiyi aşmaktadırlar. Haraç karşılığında haracı verene va'dedilen yatırım yerine getirilmemektedir. Bütün mallardan sonra sen bu alınan haracı, müslümanlardan tahsil edilen vergi, müsadere edilen mallar, alınan rüşvet ve zulmün çeşitlerine nisbet ettiğin zaman, bu haraç onların binde biri olmaz.
2. Geçmiş asırdaki zâlimler, raşid halifeler zamanına yakın olduklarından ötürü zulmettiklerini idrâk edip ondan korkmaktaydılar. Zâhir ve bâtında sahâbe ve tâbiinin kalplerini kazanmaya gayret sarfederlerdi Sahâbe ve tâbiînin kendilerinden atiyye ve hediyeler kabul etmelerine âzamî gayret gösterirlerdi. Sahabe ve tâbiîn istemeden ve boyun eğmeden, o zamanki yöneticiler kendiliğinden onlara hediyeler gönderirdi. Hatta sahâbîler ve tabiin hediyelerini kabul ettiğinden dolayı yöneticiler onlara minnettar olur, bu duruma sonsuz bir şekilde sevinirlerdi. Sahâbî ve tâbiîn de yöneticilerden aldıkları hediyeleri fakirlere dağıtır, yöneticilerin fâsid hedeflerinde yöneticilere yardımcı olmaz, onların meclislerine gitmez, etraflarındaki topluluğu, katılmak suretiyle çoğaltmazlardı ve onların saltanatlarının devam etmesini sevmez ve istemezlerdi. Aksine aleyhlerinde bedduâ ederlerdi. Aleyhlerinde alabildiğine tenkid savurarak konuşurlardı. Yöneticilerin yaptığı kötülükleri açık ve sert bir şekilde reddederlerdi. Bu bakımdan yöneticilerden aldıkları hediyeler karşılığında, yöneticiler için dinlerinden tâviz vereceklerinden korkulmazdı. Onların idarecilerden hediye kabul etmelerinde hiçbir zaman sakınca yoktu. Şimdi ise, sultanlar ancak kullanabilecekleri ve kendilerine yağcılık yapabilecek karakterde olup çirkin amellerine yardımcı olanlara, meclislerinde kaypaklık gösterenlere daima yapmacık bir şekilde duâ, medh ve senâda bulunanlara huzurlarında ve gıyablarında kendilerini tezkiye edip ifrat derecesinde övenlere atiyye ve hediye verirler. Eğer sultanın hizmetine koşmazsa, onu övüp duâda bulunmazsa, idareye yardım etmezse, onun yaptığı kötülükleri, kabahatlerini ve zulmünü örtmezse, sultan ona bir tek dirhem dahi vermez. Hatta o adam İmâm-ı Şâfiî'nin âyârında bir kimse olsa dahi. . .
Bu bakımdan şu zamanda bu mahzurlara götürdüğü için sultanların malının kesin olarak helâl olduğu bilinmediği takdirde onlardan hediyeler kabul etmek câiz olamaz. Acaba haram olduğu bilinen veya haram olduğu hakkında şüphe edilen bir mal nasıl helâl olur? Bu bakımdan onların hediyelerini alıp kendisini sahâbe ve tâbiîne benzeten bir kimse, âdeta melekleri demircilere benzetmiş olur! O halde, onlardan mal almak, onlarla haşr ü neşr olmaya, onların isteklerini gözetmeye, hizmetlerine koşmaya, zilletlerini kabullenmeye, kendilerini övmeye, kapılarına sık sık gidip gelmeye yol açıp muhtaç etmektedir. Oysa bu bölümden sonra beyan edeceğimiz gibi, bütün bunlar günahkârlıktan başka birşey değildir. O halde, daha önce söylediklerimizden sultanların mallarının durumu, helâl olan ve olmayan kısımları anlaşıldı. Faraza bîr insanın, müstehak olduğu ve evinde oturduğu halde o malın kendiliğinden ona geldiğini, o malı elde etmesi için herhangi bir memuru aramadığını ve onun hizmetinde bulunmadığını, onu övmediğini ve onun yardımına koşmadığını tasavvur edersek, o zaman böyle bir insanın bu kabil malı alması haram değildir. Fakat gelecek bölümde belirteceğimiz mânâ ve sebeplerden ötürü böyle bir malı kabullenmek dahi mekruhtur!
İki
Biz alınan malı müminlerin faydasına sarfedilen maldan farzedelim. Fey malının beşte dördü ve miras malları gibi. . . Zira bu malların dışında kalan mallardan hak sahipleri için tâyin edilmiş kısımlar eğer vakıftan veya sadakadan veya feyin beşte birinden veya ganimetin beşte birinden, sultanın ihya ettiği sahipsiz araziden veya satın aldığı maldan edindiği özel mülkiyetinden olursa sultan bunların dilediği miktarını dilediği kimseye verebilir. Ancak zâyi olan ve toplumun yararına sarfedilen mallar hakkında düşünmek gerekir. Bu gibi malların ancak kendisinde umumî maslahat bulunan ve çalışmaktan âciz bulunduğundan ötürü muhtaç olan bir kimseye sarfedilmesi caizdir. Kendisinde maslahat olmayan zengine gelince, ona devlet hazinesinin malını sarfetmek caiz değildir. Her ne kadar âlimler bu hususta ihtilâf etmişlerse de doğru olan fetva budur. Hazret-i Ömer'in sözünde, her müslümanın müslüman olduğundan ve müslümanların sayısını çoğalttığından beytülmal'de hakkı bulunduğuna işaret eden delil vardır. Fakat bununla beraber Hazret-i Ömer, bütün müslümanlara beytülmal'ı taksim etmiyordu. Aksine birtakım özel sıfat ve niteliklere sahip olanlara veriyordu.
Bu bakımdan bu sabit olduğu zaman hükmü şöyledir: Bir zât ki, herhangi bir işle görevlendirildiğinde o görevi yerine getirir, onun faydası bütün müslümanların olur, bu zat nafakası için çalıştığı takdirde yüklendiği görevi yerine getiremeyecektir. İşte böyle kimse için, yetecek kadar beytülmâl'de hak (maaş) vardır. . Bütün ulema bu durumun içine dahildir. Ulemadan gayem dinin maslahatlarıyla ilgili bulunan fıkıh, hâdis, tefsir ve kırâat ilimlerini bilenlerdir. Hatta muallimler, müezzinler ve bu ilimlerin öğrencileri de bu târifin içine girerler. Çünkü bu kimselerin nafakaları beytülmal'den karşılanmadığı takdirde ilmî gelişmeye imkân bulamazlar. Bir de bunun altına ummallar da girer. Ummallar, o kimselerdir ki, dünyanın maslahatları onların çalışmalarına bağlıdır. Onlar paralı askerlerdir. Memleketi kılıçlarıyla düşmanın, zâlimin ve İslâm düşmanlarının saldırganlıklarından koruyan askerlerdir.
Kâtibler, muhâsibler, vekiller ve haraç divanının tertibinde kendisine ihtiyaç olan herkes bu târife dahildir ve beytülmâl'den yetecek kadar nafakasını almalıdır. Haraç divanını (devletin gelir ve gider kaynaklarını) tertip ve tedvir etmekte kendisine ihtiyaç duyulanlardan gaye; helâl mallar üzerine çalışan ve geliştirenlerdir. Haram mallar üzerinde çalışanlar ise, bu kayda dahil değildirler. Zira beytülmâl'in serveti müslümanların menfaat ve maslahatı içindir. Bu ise ya din veya dünya ile ilgilidir. Bu bakımdan âlimlerle din korunur askerlerle dünya korunur.
Din ile idare ikizdirler. Birisi diğerinden müstağni değildir. Yâni biri diğeriyle korunur. Doktor da buna dahildir. Her ne kadar doktorun ilmine dinî bir iş bağlı değilse de, onun ilmine bedenin sıhhati bağlıdır. Din ise, bedene bağlıdır. Bu bakımdan doktor için ve bedenlerin maslahatı veya memleketin maslahatı için muhtaç olunan ilimlerde doktorun yerine geçecek bir kimse için, bu mallardan maaş ayırmak caizdir ki, bunlar müslümanların tedavisinde tam mânâsıyla imkân sahibi olsunlar. Benim gayem; müslümanları ücretsiz tedavi eden doktordur. (Yâni devlet kasasından maaş alan doktor) . Bu kimselerin devlet hazinesinden istifade etmeleri için ihtiyaç sahibi olmaları şart koşulmaz. Aksine zengin olsalar bile kendilerine maaş vermek caizdir. Çünkü Hulefâ-i Râşidîn, muhacirlere ve ensara verirlerdi. Oysa muhacirler ve ensar ihtiyaç sahibi de değildiler.
Bu kimselerin muhtaç olmaları şart olmadığı gibi, kendilerine verilen miktarın sınırı da yoktur. O miktarın tahdid ve takdiri devlet başkanının ictihadına bağlıdır. Devlet başkanı fazla verip onları zengin edebildiği gibi, kısıtlama da yapabilir. Kısıtlama yapıp sadece günlük yaşantılarının gereğini verebilir ve bütün bu durumlarda hazinenin fakirlik ve zenginliğini de hesaba katmak mecburiyetindedir. Hazret-i Hasan, Muaviye'den bir defada dörtyüz bin dirhem para almıştır.
Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) , bir cemaate senede eritilmiş hâlis gümüşten yapılan oniki bin dirhem verirdi. Hazret-i Âişe (radıyallahü anh) bu oniki bin dirhem alanların defterinde kayıtlı idi. Başka bir gruba da onar bin dirhem veriyordu. Üçüncü bir gruba da altışar bin dirhem veriyordu. İşte böylece herkesin mertebe ve derecesine göre devlet hazinesinden maaşı dağıtılıyordu. İşte bu mal, bu kimselerin malıdır. Bir dirhemi kalıncaya kadar onlara verilir. Eğer devlet başkanı içlerinden birine bol bir mal verirse, ona bu şekilde vermesinde sakınca yoktur. Böylece sultan da beytülmal'dan özel sıfatlar ve niteliklere (âlimler, sâlihler ve şerifler gibi) sahip bulunan kimseleri hediye ve atiyyelere garkedebilir. Selef devrinde de bu yapılırdı. Fakat en uygunu sultan bunu yaparken toplumun yararına bakmalıdır. Ne zaman ki, sultan bir âlimi veya herhangi bir kahramanı bir hediye ile taltif ederse, onun bu yaptığında insanları teşvik ve o hediyeye mazhar olan kimsenin yaptıklarına tergib ve kendilerini ona benzetmeye çalışmaya sevketme vardır. İşte hediye ve atiyyelerin faydası budur. Bütün bunlar sultanın ictihadına bağlı durumlardır. Ancak zâlim sultanların iki hususu dikkate alınıp, incelenmeye değer: Birincisi, zâlim sultana gereken, saltanatından vazgeçmektir. O ya azledilmiş veya azli vâcibdir. Bu bakımdan hakikatte sultan olmayan bir kimsenin elinden hediye, atiyye, maaş gibi paraların alınması nasıl caiz olur?
İkincisi, zâlim sultan verdiği mal ile hazinede hakkı olan herkesi bu maldan istifade ettirmez. Bu bakımdan nasıl olur da fertlerin böyle bir sultandan hediye almaları caiz olur? Acaba bu fertlerin hisselerine düştüğü kadarını bu sultandan almaları caiz midir veya hiç almamaları mı gerekir veyahut herkes bu sultan tarafından verilen miktarı almalı mıdır? Birincisine gelince. . . Bizim görüşümüz şudur: Kişi hakkını almaktan menedilemez. Çünkü zâlim ve câhil sultana taht ve taç yardım ettikçe onu saltanattan uzaklaştırması çok zordur. Böyle zor oldukça onu yerinde bırakmak ve ona itâat etmek tıpkı âdil emirlere itâat etmek gibi, farz olur. Zira idarecilere itaatsızlık etmenin, onların yardımından el çekmenin yasak olduğunu belirten birçok emir ve yasaklar rivâyet edilmiştir. Bu bakımdan bizim kanatimiz şudur:
Hilâfet, Abbâsoğulları'ndan hilafeti yürütmeyi va'd eden zât için geçerli ve oluşmuştur. Velâyet ise, memleketin çeşitli bölgelerinde bulunan ve halifeye biat eden sultanlar için geçerlidir. Biz, Kadı Ebû Tayyib'in Bâtınîlerden olan râfızî gruplarının tamamına cevap teşkil eden Keşf'ul-Esrar ve Hetk'ul Estar kitabından özetlediğimiz (ve Abbâsî halifelerinden Müstezhirbillâh adına izafeten) el-Müstezhirî adını verdiğimiz eserimizde; maslahatın âmil ve sebebine işaret eden delilleri zikretmiştik. En öz ve kısa söz şudur: Biz, sultanlar hakkında sıfatları ve şartları dinî ve dünyevî meziyetlere bakarak gözetiriz. Eğer zamanımızdaki velâyetlerin bâtıl olduğuna hükmedersek, o zaman maslahatların tamamı esasında bâtıl olmuş olur. Acaba kâr için sermaye nasıl elden çıkarılır? Zamanımızdaki velâyetler ancak şevket ve kuvvete tâbidirler. Bu bakımdan şevket (ve kuvvet) sâhibi kime bîat etmişse, halife odur ve her kim kuvvet ve şevketiyle müstakil olmuşsa aynı zamanda halifeye de itâat ediyorsa, hutbenin aslında ve sikkede bu kimse hükmü geçerli bir sultandır. İslâm diyarının çeşitli bölgelerinde bulunan kadılar ise, hükümleri geçerli birer vilâyet sahibidirler. Bu hususun tedkik ve tahkikini imamet hükümleri bölümünde el İktisad fi'l-İtikad adlı eserimizde zikretmiştik. Bu bakımdan burada onu uzatmaya ihtiyaç yoktur.
Diğer müşkilata gelince... O müşkilat şudur: Sultan, verdikleriyle bütün hak sahiplerini faydalandırmadığı zaman sultanın lûtfuna mazhar olan bir ferdin kendisine verilen malı alması caiz midir, değil midir? İşte bu mesele ulemanın dört şekilde mütalâa edip ihtilâf ettikleri bir meseledir:
1- Bazı âlimler aşırıya kaçarak demişlerdir ki; ferdin sultandan aldığı herşeyde bütün müslümanlar ortaktır. Fert, kendi payına düşen bir danik midir veya bir habbe midir bilemez. (Bu iki terim de para birimleridir) . Bu bakımdan fert, sultanın verdiğinin hepsini terketmelidir.
2- Başka bir grup, sadece günlük nafakası kadar sultanın verdiğinden alabilir. Çünkü kişi bu miktara müstehaktır. İhtiyacı olduğu için bütün müslümanlara bu miktarı vermek sultana düşer demiştir.
3- Başka bir grup dedi ki: Kişi bir senelik nafakasını sultandan alabilir. Çünkü hergün gidip o gün yetecek kadar nafakasını almak zor bir şeydir. Aynı zamanda kişinin bu malda hakkı vardır. O halde kişi nasıl olur da bu hakkı terkedebilir?
4- Diğer bir grup da dedi ki: Kişiye verilen miktarı alır. Zulme uğramış olanlar ise geri kalanlardır. Bu fetva kıyasın ta kendisidir. Çünkü sultanın elindeki mal, ganimet malının ganimetçiler arasında ve miras malının da vârisler arasında müşterek olduğu gibi, bütün müslümanlar arasında müşterek bir mal değildir.
Çünkü ganimet malı ganimetçilerin, miras malı da vârislerin mülkü olmuştur. Oysa sultanın elindeki mal ise, müslüman fertlerin mülkü olmamıştır. Hatta müslümanlardan Beytülmal'deki servet aralarında taksim olunmadan önce biri ölürse, hayatta iken payına düşen Beytülmal'deki malı, onun vârislerine miras olarak kalmaz. Beytülmal'deki hak, tayin edilmiş bir hak değildir. Ancak kabzedildiği takdirde tayin olunur. Hazinedeki mal, sadakalar gibidir. Ne zaman ki fakirlere sadakalardan olan payları verilirse, o zaman onların mülkü olur. Mal sahibi, diğer sınıflara zulmeden bir kimse tarafından hakkı verildiği takdirde, onların hakkını vermiyor diye hakkını almaktan çekinmez. Hüküm böyledir. Adama bütün mal verilmeyip de maldan öyle bir miktar kendisine verilmiştir ki, şayet bütün sınıflara vermekle beraber kendisine tercihen verilseydi onu alması caiz olurdu. Çünkü vermekte tercih fazlası caizdir, Hazret-i Ebû Bekir beytülmal'den dağıtırken eşit bir şekilde verdi. Bunun üzerine Hazret-i Ömer kendisine müracaat ederek neden böyle yaptığını sorduğunda Hazret-i Ebû Bekir şu cevabı verdi: İnsanların fazileti ancak Allah nezdindedir. Dünya ise azıktır'.
Hazret-i Ömer halife olduğu zaman Âişe validemize oniki bin, Cüveyriye validemize altı bin dirhem vermek suretiyle atiyyede aralarında farklılık gözetti, Safiyye validemize de Cüveyriye validemiz gibi altı bin dirhem verdi. Hazret-i Ömer sadece Hazret-i Ali'ye mahsus olarak bir arazi verdi. Hazret-i Osman da (radıyallahü anh) Sevad'dan (Irak arazisinin bir parçası) beş cennet (veya habbat) ayırarak Hazret-i Ali'ye onları tahsis etti. Hazret-i Ali de halifenin tahsisini kabul ettiği gibi ashâb da buna itiraz etmediler. Bütün bunlar caizdir. Çünkü bu konu ictihada bağlıdır. Bu, öyle ictihadlardandır ki onların hakkında 'Her müctehid musibdir' denir. Bu ictihadlar, hakkında belli nass olmayan her meselede olur ve aynı zamanda, o meseleye yakın diğer bir mesele yoktur ki, bu mesele açık bir kıyas ile onun mânâsını taşımış olsun. Bizim üzerinde durduğumuz bu mesele ile içki cezası meselesi gibi. . . Ashâb içki içene, kırk değnek vurdukları gibi seksen değnek de vurmuşlardır. Bütün bunlar sünnet ve haktır. Ebû Bekir ve Ömer'in ikisi de ashâbın ittifakıyle isabet etmişlerdir. Zira Hazret-i Ömer'in zamanında az alan bir kimse Hazret-i Ebû Bekir'in zamanında almış olduğu maldan, Ömer'in zamanında Fâdıl'a hiçbir şey geri vermemiştir. Fâdıl da Ömer'in zamanında fazlın kabulünden imtina etmemiştir. Bütün sahâbîler buna iştirak etmişlerdir ve bu iki görüşün ikisinin de hak olduğuna inanmışlardır. Bu bakımdan bu cins ictihadların isabetli olduğu ihtilâflara umumî bir düstur olmalıdır. Fakat hakkında belli bir nass olan meselede veya açık bir kıyas yapılması mümkün olan meselede müctehid gaflete gelerek veya kötü reyinden ötürü onun hakkındaki nasstan habersizce o nass da müctehidin hükmünü yıkacak kuvvet ve kudrette ise, biz böyle bir mesele için burada müctehidlerin hepsi isabet etmiştir' diyemeyiz. Aksine burada hangi müctehid nassa veya nassın mânâsında bulunan delile isabet etmişse, ancak o isabetlidir. Bunun toplamından şu netice çıkar: Her kim, din veya dünya maslahatlarıyla ilgili sıfat ile muttasıf ve özel bir gruptan ise, aynı zaman da sultandan hediye, zekât veya haraç mallarından maaşlar almışsa, o sadece bu maaşın yüzünden fâsık sayılmaz.
Ancak zâlim sultanlara aynı zaman da hizmet edip yardımcı olursa, onların huzuruna girip çıkar, onları ifrat derecesinde över ve benzeri çirkin hareketlerde bulunursa fâsık olur! Bu çirkin hareketler ki, sultandan mal alanların çoğu ileride beyan edeceğimiz gibi onlardan kendisini kurtaramaz. (Onlar kişinin fâsık olmasına vesile olurlar. ) (78) İmâm-ı Şâfiî'ye göre Irak'ta arazileri işletenler o arazileri icar etmiş kimselerdir. Çünkü Hazret-i Ömer, ganimetçilerin kalbini hoş etmek için o ara iyi icara vermiştir. Ebû Hanîfe'ye güre, Sevad arazisi ile cebren fethedilmiş ve ahalisi üzerinde bırakılmış her memleketin arazisi veya sulhen fethedilmiş memleketin arazisi haracı verilen arazidir. Çünkü Hazret-i Ömer Sevad'ı (Irak'ı) fethettiği zaman orada yaşayanlara sahabîlerin huzurunda haraç bağlamıştır. Amr b. As, Mısır'ı fethettiği zaman yine Hazret-i Ömer ve sahabe oraya haraç konmasında ittifak etmişlerdir. Irak arazisi, işletenlerin mülküdür. Ancak onun haracı devlete verilmelidir. (İthaf 'us-Saade, VI /III)
79) el-Ecda’nın oğludur. Hemedanlıdır. Tâbiin-i kirâmdandır. Şâyân-ı itima, fakih, âbid bir kimsedir.
80) Müslim ve Buhârî, (Numan b. Beşir'den)
81) İmanı Şâfiî, Müsned, (Tâvus'tan mürsel olarak)
82) Müslim ve Buhârî, (Ukbe b. Âmir'den)
83) Müslim, (İbn Ömer'den)
14-17
Zâlim Sultanlarla Oturup-Kalkmanın Helâl ve Haram Olan Kısımları, Meclislerine Katılmanın ve Kendilerine Hürmet Etmen
Bir insanın emirler, zâlim âmiller ile üç durumu vardır:
1- Bu üç durumun en şerlisi onların huzuruna girmektir.
2- Onların senin huzuruna gelmeleridir. Bu ikinci derece, birinci dereceden biraz daha hafiftir.
3- Onlardan uzak durup ne senin onları, ne de onların seni görmeleridir. Bu ise sağlam ve en tehlikesiz yoldur.
Birinci duruma gelince ki bunların huzuruna girmektir. Bu durum şer'an şiddetle zemmedilmiş bir durumdur. Bunun hakkında haberler ve eserlerde şiddetli yasaklar ve amansız hücumlar vârid olmuştur. Biz ilâhî nizamın bunu nasıl zemmettiğini görmeniz için, o eserleri ve haberleri nakledeceğiz. Sonra bu oturup kalkmanın ne kadarı helâl ve hangi kısmı mübah ve hangi kısmının ilmin zâhirindeki fetvaya göre mekruh olduğunu belirtmeye çalışacağız.
Hadîsler
Allah'ın Rasûlü zâlim emirleri vasıflandırırken şöyle buyurmuştur:
Kim onlardan uzak olursa kurtulmuştur. Kim onların kötülüklerini benimsemediği için meclislerini terk ederse bütünfitnelerden sâlim kalır veya selâmet kalmaya yaklaşır. Kim onlarla beraber dünyalarına dalarsa, o kimse onlardandır!84
Hadîsin hikmeti şudur: Çünkü onların kötülüklerini benimsemeyerek meclislerini terkeden bir kimse, işledikleri günahlardan uzaklaşır. Fakat onlar için elîm bir azap gelirse, onlarla beraber zâhirde azaptan kurtulamayacaktır. Çünkü onlarla çekişme ve muârazayı terketmiştir.
Benden sonra yalan söyleyen ve zulmeden emîrler olacaktır. Bu bakımdan onların yalanlarını tasdik eden ve onların zulümlerinin yardımcısı olan herhangi bir kimse benden olmadığı gibi, ben de o kimseden değilim. (Aramızda herhangi bir rabıta yoktur) ve böyle bir kimse (kıyâmet gününde) havz-ı kevsere varamayacaktır. 85
Ebû Hüreyre Allah Rasûlü'nün şöyle dediğini rivâyet eder:
Kurra'ların Allah tarafından en çok buğzedileni o kimselerdir ki, emirleri ziyaret ederler. 86
Emirlerin en hayırlısı, âlimlere gelen emirlerdir. Âlimlerin en şerlisi emirlerin ayağına giden âlimlerdir. 87
Âlimler, sultanlarla oturupkalkmadıkça, peygamberlerin Allah'ın kulları üzerindeki eminleri ve vekilleridirler. Ne zaman sultanlarla oturupkalksalar, muhakkak ki peygamberlere ihânet etmişlerdir. Bu bakımdan onlardan sakınınız ve yaptıklarını inkâr etmek suretiyle onlardan uzaklaşınız. 88
Ashâb'ın ve Âlimlerin Sözleri
Huzeyfe bin Yeman (radıyallahü anh) şöyle demiştir: 'Fitne yerlerinden sakınınız'. Bunun üzerine kendisine şöyle soruldu: 'O yerler nerelerdir?' Şöyle cevap verdi: 'Emirlerin kapılarıdır. Çünkü herhangi biriniz emirin huzuruna gittiğinde onun yalanını tasdik eder, onda olmayan vasıfları ona atfeder!'
Ebû Zer el-Gifârî (radıyallahü anh) Seleme b. Kays'a hitaben şöyle demiştir: 'Ey Seleme! Sakın sultanların kapılarına gitme! Çünkü sen onların dünyalığından herhangi birşey aldığın zaman, onlar onun karşılığında ondan daha fazlasını senin dininden alırlar!'
Süfyân es-Sevrî şöyle demiştir: 'Cehennemde bir vâdi (dere) vardır. O vâdide ancak meliklerin (kralların ve emirlerin) ziyaretine giden kurra'lar dururlar!'
Evzâî şöyle demiştir: 'Allah nezdinde herhangi bir âmilin (yöneticinin) ziyaretine giden bir âlimden daha çok buğzedilen bir kimse yoktur'.
Sennun-i Abid şöyle demiştir: Âlimin meclisine gelindiğinde orada olmadığı müşahede edilir ve nereye gittiği sorulup 'Emîrin yanındadır' denildiği takdirde bilinsin ki bu âlim çok kötüdür!"
Ben meşayihten dinledim. Deniliyor ki: Âlimin dünyaya bağlanıp sevdiğini gördüğünüz zaman onu dininiz hususunda itham ediniz'. Ben bizzat bunu tecrübe ettim. Zira ben sultanın huzuruna ne zaman girdiysem çıktıktan sonra nefsimi hesaba çektim. Onlara şiddetle hücum etmeme ve hevâlarına muhalefet göstermeme rağmen, yine de nefsimde bir aşağılık hissettim!
Ubâde bin Sâmit (radıyallahü anh) şöyle demiştir: 'Âbid bir kurra'nın emirleri sevmesi nifaktır. Zenginleri sevmesi ise riyadır'.
Ebû Zer el-Gıfârî şöyle demiştir: 'Herhangi bir kavmin sayısını çoğaltan (onlara karışan) zâlimlerdendir'.
İbn Mes'ûd şöyle demiştir: 'Kişi, beraberinde dini olduğu halde sultanın huzuruna girer. Çıkarken dinsiz çıkar'. Bunun üzerine İbn Mes'ûd'a 'Neden?' diye soruldu. Cevap olarak şöyle dedi: 'Çünkü kişi Allah'ı kızdırmak suretiyle sultanı râzı eder'.
Ömer b. Abdülâziz bir kişiyi herhangi bir vazifeye tâyin etti. Bunun üzerine kendisine 'Tâyin ettiğin bu adam Haccâc-ı Zâlim zamanında tâyin edilmiş bir yöneticidir' denildi. Ömer derhal onu azletti. Adam, Ömer'e (radıyallahü anh) 'Ben az birşey karşılığında Haccâc-ı Zâlim'e çalıştım' diye özür beyan ettiyse de, Ömer şiddet ve hiddetle ona 'Bir gün veya bir günün yarısı o zâlim ile sohbet etmen şer ve meymenetsizlik bakımından sana yeter de artar!' diye haykırdı.
Fudayl b. Iyâz (radıyallahü anh) şöyle demiştir: 'Bir kişi saltanat sahibine yaklaştığı nisbette Allah'tan uzaklaşır'.
Said b. Müseyyeb, zeytinyağı ticareti yapar ve derdi ki: 'Bu ticarette şu zâlim sultanlardan müstağni olmam vardır!'
Vuheyb b. Verd şöyle demiştir: 'Şu kimseler ki, meliklerin huzuruna girerler. Onlar bu ümmet için kumarbazlardan daha zararlıdırlar!'
Muhammed b. Seleme (radıyallahü anh. ) şöyle demiştir: 'Pislik üzerine konan karasinek, şu adamların kapısında bekleşen kurra'lardan daha güzel ve daha hayırlıdır'.
İbn Şihab ez-Zührî sultana (Abdülmelik b. Mervan'a) arkadaşlık yapıp onunla oturup kalkmaya başladığı zaman bu zâtın dinde kardeşi olan bir kimse kendisine şu mektubu yazdı:
Yâ Ebû Bekir! Cenâb-ı Hak fitneden bize de, sana da âfiyet verip korusun. Sen öyle bir duruma geldin ki seni tanıyan herkese senin için Allah'tan duâ etmesi ve sana rahmet okuması gerekir. Sen Allah'ın nimetleri altında beli bükülen koskoca bir önder oldun. Çünkü Allah sana kitabının mânasını anlamayı, Habib-i Edîbi Muhammed Mustafa'nın sünnet-i seniyyesinin ilmini ihsan buyurmuştur. Acaba durum böyle değil midir? Oysa Allahü teâlâ âlimlerden söz almıştır.
Vaktiyle Allah kendilerine kitab verilenlerden (âlimlerden) şöyle teminat almıştı: Celâlim hakkı için kitabı muhakkak insanlara açıklayıp anlatacaksınız. Onu gizlemeyeceksiniz. (Âl-i İmrân/187)
Senin irtikâb ettiğin suçun ve şu anda omuzladığın yükün en hafifi şudur: Sen zâlimin vahşetini gideriyorsun. Herhangi bir bâtılı işleyen, herhangi bir hakkı yerine getirmeyen bir kimseye yaklaşmak suretiyle veya seni kendisine yaklaştırdığı zaman sen ona zulmün yolunu kolaylaştırmış oluyorsun. Onlar seni zulümlerinin üzerinde döndüğü eksen edinmişlerdir. Belâlarına, savaşıp geçmek için seni köprü yapmışlardır. Dalâletlerine yükselip yetişmek için seni merdiven edinmişlerdir. Senin yüzünden diğer âlimler hakkında da şüphe etmektedirler. Seninle câhillerin kalplerini çalmaktadırlar. Bir düşün sen, senin için tâmir ettikleri, senden tahrip ettiklerine nazaran pek az ve cüz'î bir şeydir! Senin dininden alıp ifsâd etikleri ne de çoktur? Acaba senin şu ayette zemmedilenlerden olmadığına dair elinde ne gibi bir vesika vardır?
Sonra bu peygamberlerle salih kimselerin arkalarından (kötü) bir nesil geldi ki, namazı terkettiler. Şehvetlerine uydular. Bunlar da cenehhemdeki gayyâ vâdisini boylayacaklardır! (Meryem/59)
Unutma ki, sen hiçbir şey hakkında cahil olmayan bir zât ile muamele ediyorsun. O, hiçbir zaman gaflete düşmeden seni koruyor. Bu bakımdan dinini tedâvi et. Çünkü dinine zâfiyet düşmüştür! Azığını hazırla. Zira uzun süren bir sefer baş gösteriliştir!
Ne yerde ne gökte, hiçbir şey, Allah'a gizli kalmaz. (İbrâhim/38)
Bu rivâyetler, sultanlarla oturup-kalkmaktan meydana gelen fitne ve fesadlara işaret etmektedirler. Fakat biz bunu fıkhî yönden izaha çalışalım. Mahzurlu kısmını, mekruh ve mübah kısmından ayıralı. İşte bu maksatla deriz ki: Sultanın huzuruna giren bir kimse ya fiiliyle veya sükûtuyla veya sözüyle veyahut da inancıyla
Allah'a isyan etmeye mâruz ve mecbur kalır. Bu bakımdan hiçbir zaman kişi, bu durumların birinden yakasını kurtaramaz!
Fiiliyle Allah'a isyan etmeye gelince. . . Sultanların huzuruna girmek, çoğu zaman gasbedilmiş bina ve evlerde olur. Oysa gasbedilen yerlere adım atıp, sahiplerinin izni olmaksızın girmek dinen haramdır. İtirazcının 'Bu durum, bir hurmayı veya ekmek kırıntılarını almak gibi, halk tarafından müsamaha ile karşılanan bir durumdur' şeklindeki fetvası seni aldatmasın. Zira bu fetva ancak gasbedilmemiş mal hakkında muteberdir. Gasbedilmiş mal hakkında ise geçerli değildir. Çünkü denilmiştir ki; 'Biraz oturmak, mülkü azaltmaz, o müsamaha yeridir. Gayr-i menkulden geçiş de böyle. . . '
Bu fetva her fert hakkında geçerli olduğu gibi, bütün toplum hakkında da geçerlidir. Gasb, ancak hepsini gasbetmekle tamam olmuştur. Ancak münferid olduğu zaman böyle bir geçiş veya oturuşta müsamaha edilir. Zira eğer mülkün sahibi, o âlimin girişini ve oturuşunu bilse, çoğu zaman bunu hoş karşılar. Fakat bu diğerleriyle ortaklaşa bütün zaman mülkü meşgul etmeye yol açtığı takdirde, haram olmanın hükmü hepsi için geçerli olur. Bu bakımdan 'Kişinin mülkünden her geçen kimse ancak bir adım atar, o adımla mülkte herhangi bir aşınma, azalma ve tahribat meydana gelmez' fetvasına güvenerek mülkünü yol edinmek caiz değildir. Çünkü hepsinin hareketi, mülkü hakîki sâhibinin elinden çıkarmış olur. Bu, tıpkı tâlim ve öğretmek için çocuğa hafifçe vurmanın mübah olmasına benzer. Fakat bu vuruş, ancak münferid olmak şartıyla mübahtır. Eğer bir cemaat, çocuğun ölümünü icab ettirecek derecede hafifçe vurmada birleşirlerse, hepsinden kısas almak farz olur. Oysa atılan darbelerin herbiri eğer tek başına atılmış olsaydı kısası gerektirmezdi. Farzedelim ki, zâlim sultan gasbedilmiş bir yerde değildir. Ancak sahipsiz bir arazidedir. O zaman da kurmuş olduğu çadırın veya gölgeliğin malından olup olmadığı hususu dikkate alınmalıdır.
Eğer öz malından olan bir çadır veya gölgeliğin altında ise, bu haramdır. (Çünkü sultanların malının çoğu haramdır) . Böylece burada onun huzuruna girmek de caiz değildir. Çünkü onun huzuruna girmek, haramdan istifade etmek ve haram ile gölgelenmek demektir. Eğer bütün bunların helâl olduğunu farzedersek, o vakit kişinin huzura girmesiyle âsî olması sözkonusu değildir. Zira sadece huzura girmek, selâm vermek gibi isyanına sebep olmaz. Eğer huzuruna girdiğinde secde ederse rüku a varırsa sen onların huzuruna giren bir kimsenin eğer eliyle engel olamıyorsa mârufu emretmesi ve münkeri nehyetmesi gerekir.
İtirazı onların huzuruna giren kişi nefsinden korktuğu için suisti. . . . mâzur sayılır
Cevap: Senin bu sözlerin haktır. Fakat o adamın da herhangi bir zaruret olma halde nefsini mübah olmayan bir şeyi yapmak için zorlamaya hakkı yoktur. Zira o kişi, onların huzuruna girip, o münkerleri görmeseydi, o münkerlerden sorumlu olmazdı ve özür ile yakasını o mesuliyetten kurtarmaya da muhtaç olmazdı. Fırsat gelmişken derim ki; herhangi bir yerde gayr-i meşrû bir şeyin olduğunu bildiği, oraya vardığında onu kaldıracak kuvvet ve kudrette olmadığını anladığı halde oraya gitmesi câiz değildir. Çünkü oraya varırısa, o gayr-i meşrû şey gözü önünde cereyan eder. kendisi de susmak durumunda kalır. (Bu ise felâkettir) . Aksine
Söze gelince, zâlimin huzuruna giren ona duâ eder. Onu över, açık bir sözle, başını sallamak veyahut sırıtmak suretiyle onun söylediği bâtıl sözü tasdik eder ve ona sevgisini, yardımını ve huzuruna gelmesine müştak olduğunu izhar eder. Onun uzun yaşamasını saltanatta kalmasını arzuladığını belirtir. Çünkü saltânat sahibinin huzuruna giren bir kimse, çoğu zaman sadece selam vermekle kalmaz, aksine konuşur. Konuştuğu takdirde de bu sayıp söylediklerimizden başka bırşey konuşamaz. Zâlim sultana duâ etmeye gelince, bu gibi duâda bulunmak helâl değildir. Ancak 'Allah seni islah etsin' veya 'Allah seni hayırlı işlere muvaffak etsin, taatinde ömürünü uzatsın' veya buna benzer kelimelerle duâ edebilir. Allah seni korusun. Uzun ömürler versin ve nimetlerini senden esirgemesin gibi duâlara gelince, bu duâları 'efendim' kelimesini veya sbu kelimenin mânasını taşıyan herhangi bir hitabı kullanmakla . beraber caiz değildir.
Nitekim Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) Herhangi bir kimse, herhangi bir zâlimin yaşaması için duâ ederse, bu kimse yeryüzünde Allah'a karşı gelmeyi sevmiş olur!89
Eğer huzura giren adam duâyı bitirip zâlimi övmeye başlarsa, zâlimde olmayanları söylemiş olacaktır. Böylece yalancı, münâfık ve bir zâlime ikram eden bir kimse olur. Bu üç durum da günahtır.
Fâsık bir kimsenin medh ü senası yapıldığı zaman Cenâb-ı Hak gazaba gelir 90
Herhangi bir fâsığa ikramda bulunan bir kimse, İslâm'ın yıkılmasına yardım etmiş olur!91
Eğer zâlimin huzuruna giren adam, zâlimi övmeyi geçip söylediklerinde onu tasdik etmeye başlarsa, yaptıklarını övmek sûretiyle doğru gösterirse, bu takdirde iki yönden âsi olur.
1- Zâlimi tasdik etmekten,
2- Ona yardımcı olmaktan. . . Zira zâlimin yaptığını doğru gösterip övmek, günaha yardım ve günahkârı teşvik ve tahrik etmektir.
Nitekim kişiyi yalanlamak, onun fiilini zemmetmek, yaptıklarını kötü göstermek de onu kötülükten menetmek ve isteklerini dumûra uğratmak olduğu gibi. . . Günaha yarım kelime ile dahi yardım etmek günahtır.
Süfyân es-Sevrî 'Uçsuz bucaksız bir çölde ölümle pençeleşen bir zâlime bir yudum su içirmek caiz inidir değil midir?' sorusuna karşılık olarak şu cevabı vermiştir: 'Hayır! Câiz değildir. Onu ölümle başbaşa bırakmak gerekir. Çünkü ona su içirmek kendisine yardım etmek demektir!'
Süfyân es-Sevrî dışındaki âlimler 'Nefes alıp verecek kadar içi» rilir, sonra tekrar bırakılır ve (böylece ölünceye kadar devam edilir) ' demişlerdir. Eğer zâlimin huzuruna giren bir kimse, bütün bu söylediklerimizi geçip ona karşı sevgi ve onun huzuruna gelmek için iştiyakını gösterip, onun uzun yaşamasını arzuladığını izhar ederse, buna rağmen yalan söylemiş olursa dahi yalandan ve münafıklıktan ötürü günahkâr olur. Eğer doğru ise zâlimi seven bir kimse, zulmünden ötürü Allah'a isyan etmiş olur. Böyle bir kimsenin hakkı Allah için zâlime buğzetmektir. Ona karşı nefret duymaktır. Çünkü Allah için buğzetmek farzdır. Günahın dostu ve günaha rıza gösteren bir kimse ise, günahkârın tâ kendisidir. Herhangi bir zâlimi seven kimse, eğer zulmünden ötürü onu seviyorsa sevgisinden dolayı âsidir. Eğer başka bir sebepten ötürü onu seviyorsa bu sefer ona buğzetmediğinden dolayı âsî olur. Çünkü her durumda zâlime buğzetmesi gerekir. Eğer herhangi bir şahısta hayır ile şer bir araya gelirse; onu hayırdan dolayı sevmek, o şerden dolayı da buğzetmek farzdır. Bu konu kardeşlik ve Allah yolunda sevilenlerin buğzetmekle sevgiyi neye dayanarak bir araya topladıkları bahsinde gelecektir. Eğer zâlim sultanın huzuruna giren kimse, bütün bu felâketlerden sâlim ise ki sâlim olması pek uzaktır hiç olmazsa sultanın müreffeh yaşantısına, Allah'ın ona vermiş olduğu nimetlere karşı gösterdiği lâübaliliğe baktığında, kalbine herhangi bir fesad girebilir. O zaman Allah Rasûlü'nün yasakladığını yapmış olur.
Çünkü Hazret-i Peygamber muhâcirîne şöyle hitap etmiştir:
Ey muhacirler! Sakın ehl-i dünyanın huzuruna girmeyin. Çünkü dünya sizi rızkınızı azımsamaya ve hakir görmeye teşvik eder. 92
Bahsi geçen mahzurlarla beraber zâlim sultanın huzuruna giren bir kimseye başkası da bakıp girebilir. Zâlimlerin huzuruna girmek suretiyle onların meclisini çoğaltır. Hele şan ve şöhret sahibi ise, girişiyle onlar hakkında başkasının hüsn-ü zannına sebep olabilir. Bütün bunlar ya 'Mekruh' veya 'mahzurlu' hareketlerdir.
Said b. Müseyyeb, Abdülmelik b. Mervan'ın oğulları Velid ile Süleyman'ın ikisine birden biat etmeye davet edildiğinde, şöyle demiştir: 'Gece ve gündüz birbirini takip ettikçe (hayatta olduğum sürece) iki kişiye birden biat edemem. Çünkü Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) iki bîatı birden yapmayı yasak kılmıştır'. Bunun üzerine Abdülmelik kendisine 'O halde şu kapıdan gir, arka kapıdan çık git' dedi. Said b. Müseyyeb 'Allah'a yemin ederim ki, bunu da yapmam. Halktan hiç kimse bana bu hususta aldanıp uymayacaktır. (Buna fırsat vermeyeceğim) '. Onun bu ısrarına karşılık Abdülmelik kendisine yüz sopa attırdı ve kendisine siyah bir cübbe giydirildi ,93 Zâlim sultanların huzuruna ancak iki özürden ötürü girilir.
1- Onlar tarafından ikram edici değil, kişiyi ilzam edici bir emir verdiğinde ve kişi gitmezse kendisine eziyet vereceklerine veya halkın onlar hakkındaki itâati bozulacağına ve böylece siyaset işinin allak bullak olacağına kani ise, o zaman gitmek kendisine farz olur. Onlara itâat etmek için gitmemeli, sultan bozulmasın, halkın maslahatı karmakarışık olmasın diye gitmelidir.
2- Başka bir müslümandan zulmü kaldırıp gidermek, emr-i bi'l-mâruf yapmak veya şikâyet yoluyla nefsinden zulmü kaldırmak için girmektir. Böyle bir girişe ruhsat verilmiştir. Ancak yalan söylememek ve zâlimleri övmemek, kabul olacağını ümid ettiği va'z u nasihati bırakmamak şartıyla girer. İşte zâlim sultanların huzuruna girişin hükmü budur.
İkinci derece ise, zâlim sultanın, senin ziyaretine gelmesidir. Onun selâmına cevap vermek gerekir. Önünde kalkmak ve kendisine ikramda bulunmak, ikramın karşılığı olduğu için haram değildir. Çünkü o zâlim, ilim ve dinin ikramında bulunduğu için övülmeye müstahak olur. Nitekim zulümden ötürü uzaklaştırılmaya müstahak olduğu gibi. Bu bakımdan ona karşı gösterilen ikram onun ikramının karşılığı, selâmına verilen cevap da selâmının karşılığı olur. Fakat ziyaret edilen âlim tenha bir yerdeyse sultana dinin izzetim, zulmün hakaretini göstermek için, önünde kalkmaması daha evlâdır. Böyle yapmakla sultana, hâl diliyle 'Sana dinden ötürü Allah'tan yüz çevirenden yüz çevirmek için buğzediyorum Allah da senden kudret yüzünü çevirmiştir' demiş olur.
Eğer zâlim sultan, bir cemaat içerisinde âlimin huzuruna girerse saltanat erbâbının halk arasında haşmetlerini gözetmek önemli olduğundan böyle bir durumda bu niyetle kalkmakta herhangi bir sakınca yoktur. Buna rağmen kalkmamasından ötürü halk arasında herhangi bir fesâdın doğmayacağını ve kendisi de böyle yaptığından ötürü herhangi bir eziyete mâruz kalmayacağını biliyorsa, ayağa kalkmak suretiyle ikram etmeyi terk etmesi daha uygundur. Bütün bunlardan sonra zâlim sultanla bir araya gelen âlimin, sultana nasihatte bulunması vacibdir. Eğer saltanat sahibi, haram olduğunu bilmediği şeyleri yapıyorsa, âlim de onun yaptıklarının haram olduğunu bildiği takdirde bırakacağını biliyorsa, ona 'Senin şu yaptığın haramdır' deyip ikazda bulunmalıdır. Çünkü bu tür ikâz âlim için farzdır.
Sultanın haram olduğunu bildiği halde yaptıklarını zulüm ve israf gibi sultana hatırlatmak hiç de fayda getirmez. Bu durumda âlime düşen vazife sultanın işlediği günahlardan ötürü eğer korkunun tesir edeceğini biliyorsa korkutmasıdır. Zâlim sultanı maslahat yoluna eğer ilâhî nizama uygun bir yolu biliyor ve o yolla günah olmaksızın sultanın hedefi tahakkuk edeceğini ve böylece sultanın da hedefine vardığında zulümden el çekeceğini biliyorsa irşad etmek âlimin boynunda borç ve farzdır. Bile bile cüretkârlık yapıp işlediği günahlarda ise, onu korkutmak âlimin vazifesidir. Kendisini zulümden menedip alıkoymak ve gâfil bulunduğu yollara irşad etmek de âlimin vazifesidir.
Bu bakımdan âlimin, konuşmasının herhangi bir müsbet tesirini umduğu zaman bu üç yola başvurması gereklidir. İster özürle, ister özürsüz olsun kazâra sultanın huzuruna giren her âlime bu yola başvurmak lâzımdır.
Muhammed b. Sâlih şöyle anlatır:
Hammâd b. Seleme'nin huzurunda idim. Baktım ki, evinde bir hasırdan başka birşey yok. Kendisi o hasır üzerine oturmaktadır. Bir de okuduğu Kur'ân ve içinde hocalarından rivâyet ettiği hadîs kâğıtları bulunan bir dağarcık vardı. Abdest aldığı bir kabı da bulunuyordu. Onun yanında bulunduğum bir sırada birisi kapısını çaldı. Kapıyı çalanın Muhammed b. Süleyman olduğunu gördük. Ona girmek için izin verdi. Muhammed b. Süleyman gelip, huzurunda oturduktan sonra ona şöyle hitap etti.
- Bana ne oluyor ki seni gördüğüm zaman kokru ile doluyorum, heybet ve dehşet içerisinde kalıyorum.
Bu soru karşısında Hammad hükümdara şu cevabı verdi:
Bunun sebebi Allah Rasûlunün (sallâllahü aleyhi ve sellem) şu hadisi şerifidir Muhakkak âlim, ilmiyle Allah'ın cemâlini istediği zaman herşey ondan korkar. Eğer ilmiyle hazineleri toplamak istiyorsa o zaman kendisi herşeyden korkar.
Bu konuşmadan sonra hükümdar, Hammad'a kırk bin dirhem para teklif etti:
- Bunları al, bunlarla geçin.
- Bu parayı kimden zulmen almışsan götür onları, geri ver
- Allah'a yemin ederim. Sana babamdan miras olarak kalan malımdan veriyorum.
- Benim paraya ihtiyacım yoktur.
- Sen alır, fakirlere dağıtırsın!
- Umulur ki, ben onu dağıtırken adaletle hükmettiğim halde ondan nasibdar olmayan bir kimsenin Hammad onun taksiminde âdil davranınadı'deyip günahkâr olmasından korkuyorum. Bu bakımdan onu, benden uzaklaştır.
Üçüncü derece. . . Zâlim sultanlardan uzaklaşmak, ne onları görmek ne de onlara görünmektir. Böylesi farzdır. Zira selâmet ancak böyle yapmaktadır. Bu bakımdan kişinin zâlimlere zulümlerinden ötürü buğzedileceğine inanması gerekir. Onların yaşantısını sevmenden, onları övmemeli onların durumlarını sormamalı, onlarla ilişkisi olanlara bile yaklaşmamalıdır. Onlara yaklaşmadığından dolayı elinden kaçırdiğı fırsatlar için hayıflanmamalıdır. Bütün bunlar onların durumuları kalbine fütur getirdiği zaman sözkonusudur. Eğer hiç onlar en güzeli de budur. Eğer onların nimetler içerisinde yüzdüklerini hatırlarsa,
Hatem el-Esamm'ın dediğini hatırlamalıdır: 'Benimle sultanları arasında bir gün vardır: Dünün lezzetini bir daha duymayacaklardır. Ben de onlar da yarın büyük bir korku ile karşı karşıyayız. Bu bakımdan aramızdaki fark bugündür. Bakalım bugün de neyin olması umulur?'
Bir de Ebu'd Derda'nın söylediğini hatırlamalıdır: 'Servet sahipleri yerler, biz de yiyoruz. Onlar içer biz de içeriz. Onlar giyer biz de giyeriz. Onların fazla malı vardır. Ona bakarlar. Bizde onlara bakarız. Üstelik fazla maldan onlar sorumludurlar. Bizim ise sorumluluğumuz yoktur!'
Bir kimse zâlimin zulmünü, günahkârın günahını biliyorsa, onların dereceleri bilenin kalbine düşmelidir. Bu, müslümanın vecibesidir. Günah ise kişinin sevmediği şey olmalıdır. Çünkü kişi ya o zâlim ve günahkârın zulüm ve günahından gâfil olacak veya ona razı olacak veya ondan tiksinti duyacaktır. Onu bildiği halde ondan gâfil olmak sözkonusu değildir. Ona razı olmak da müsbet bir mânâ taşımaz. Bu bakımdan ondan tiksinti duyması gerekir. O halde bu zâlimlerin herhangi birisinin Allah hakkında olan tecavüzünü, senin öz hakkına olan tecavüz gibi kabul etmelisin ve böyle de olmalıdır.
Soru:duymak insanın isteğine bağlı değildir. Bu nasıl olurda burada tiksinmek farz olur?
Cevap:Hiç de sanıldığı gibi değildir. Zira aşık olan bir kimse, tabiatın bir zarureti ve icabı olarak sevgilisinin hoşuna gitmeyen ve tabiatına ters düşeni hor görür ve hoşuna gitmez. Çünkü Allah'ın mâsiyet ve günah diye bildirdiğinden tiksinti duymayan bir kimse Allah'ı sevmiyor demektir. Allah'ı sevmeyen kimse, ancak tanımadığından sevmez. Oysa tanımak farzdır. Bu bakımdan Allah için sevmek de farzdır. Kişi Allah için sevdiği zaman hor gördüğünü hor görecek, sevdiğini de sevecektir ve böyle yapmak mecburiyetindedir. Bunun tedkik ve tahkiki 'Muhabbet ve rıza'bahsinde gelecektir.
İtiraz:Selaf âlimler sultanların huzuruna girerlerdi.
Cevap: Evet dediğin doğrudur. Fakat selef âlimlerinden girmeyi öğren de öyle gir. Nitekim hikâye edildi ki, Abdülmelik'in oğlu Hişam, hacı olarak Mekke'ye geldi. Mekke'ye geldiği zaman şu emri verdi:
- Ashâb-ı kirâmdan bana bir kişi getirin!
- Ashâb tamamen ölüp gittiler. . .
- O halde tâbiînden getirin.
Gidip Yemenli Tâvus b. Keysan'ı getirdiler. Tavus, Hişam'ın huzuruna girdiği zaman, tam onun oturduğu minderin yanında ayakkabılarını çıkardı ve kendisine 'Emîr'ul-Mü'minîn' diye hitap ederek selâm vermedi. Aksine 'Yâ Hişam! Selâm sana!' dedi. Kendisine tâzim ifade eden künyeyi de kullanmadı. Tam karşısına oturdu ve 'Nasılsın ey Hişam?' dedi. Bu manzara karşısında Hişam, o kadar kızdı ki Tavus'u öldürtmek istedi. Fakat çevresi kendisine Allah ve Rasûlü'nün hareminde bulunduğunu hatırlattılar. 'Burada insan öldürmek mümkün değildir' dediler. Bunun üzerine Hişam şöyle dedi:
- Ya Tavus! Seni böyle yapmaya zorlayan nedir?
- Ne yaptım?
Bu istifham karşısında kalan Hişam daha da hiddetlenerek şöyle bağırdı:
- Daha ne yapacaksın? Ayakkabılarını tam oturduğum minderin yanında çıkardın. Elimi öpmedin. Bana 'Emîr'ul-Mü'minin' diye selâm vermedin. Bana 'Yâ Ebû Süleyman' diye künyemle bile hitap etmedin. İznim olmaksızın gelip karşıma oturdun. 'Ya Hişam, nasılsın?' dedin.
Bunun üzerine Tavus söz aldı: 'ıninderin yanında ayakkabılarımı çıkarmaya gelince. . . Ben hergün beş defa izzet ve celâl sahibi olan Allah'ın huzurunda ayakkabılarımı çıkarıyorum. O beni ikab ve itab etmiyor, bana kızmıyor. Senin 'elimi öpmedin' sözüne gelince. . Ben 'mü'minlerin emiri' Ali b. Ebi Tâlib'den (radıyallahü anh) şöyle dediğini işittim: 'Herhangi bir müslümana başkasının elini öpmek helâl değildir. Ancak şehvetinden ötürü hanımının elini ve şefkatinden ötürü çocuğunun elini öpebilir'. Senin 'Bana Emîr'ul-Mü'minîn diye hitap ederek selâm vermedin' sözüne gelince. . . Bilmiş ol ki, bütün müslümanlar senin emîr olmana razı değildirler. Bunun için ben yalan söylemekten hoşlanmam. Senin bana 'Ebû Süleyman künyesiyle hitap etmedin' deyişine gelince. . .
Bil ki, Allahü teâlâ peygamberlerinin ve velî kullarının özel isimlerini zikrederek 'Yâ Dâvûd, Yâ Yahya, Yâ isa!' demiştir. Düşmanın da künyesini zikretmek suretiyle 'Ebû Leheb'in iki eli kurusun' demiştir. Senin 'Benim karşımda iznim olmaksızın oturdun' sözüne gelince (bil ki) ben Emîr'ul-Mü'minîn Ali'den (radıyallahü anh) şöyle duydum: 'Eğer sen cehennem ehlinden bir kimseye bakmak istiyorsan, kendisi oturmuş olduğu halde, etrafında ayakta duranların bulunduğu bir kimseye bak!
Bunun üzerine Hişam rikkate gelerek şöyle dedi:
- Ya Tavus! Bana nasihatta bulun!
- Emir'ul-Mü'minîn Ali'nin (radıyallahü anh) şöyle söylediğini duydum: Muhakkak cehennemde dağlar gibi yılanlar, katır gibi akrepler vardır. Bunlar halkına adâletli davranmayan emirleri ısırırlar'.
Bunu dinleyen Hişam, kalkıp koşarak Tavus'dan95 ayrıldı.
Süfyân es-Sevrî der ki: Ben Mina'da Ebû Cafer'in96 huzuruna götürüldüm. Bana dedi ki: 'İhtiyacını bize bildir'. Bunun üzerine kendisine şöyle dedim: 'Allah'tan kork! Sen yeryüzünü zulüm ve saldırganlıkla doldurdun'.
Süfyân der ki: Bu sözüm üzerine halife başını eğdi. Uzun süre düşündükten sonra başını kaldırarak yine 'ihtiyacını bize bildir' dedi. Bunun üzerine dedim ki: 'Sen Muhacir ve Ensar'ın kılıçları sayesinde bu mertebeye varmış bulunuyorsun. Oysa bugün bu zevatın çocukları açlıktan ölmektedir. Allah'tan kork! Onların haklarını kendilerine ulaştır'. Bunun üzerine halife bir hayli düşündükten sonra başını kaldırdı ve bana 'İhtiyacını söyle' dedi. Ben devamla dedim ki: 'Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) hacca giderken hazinedarına 'Biz bu seferimizde ne kadar infak ettik?' diye sordu. 'On küsûr dirhem' cevabını alınca, 'Oysa ben bugün şurada develerin yükleyip götürmekten âciz olduğu kadar bol mallar görmekteyim' dedi.
Sonra Süfyân Mansur'un huzurundan çıkıp gitti. İşte selef âlimleri zorlandıkları zaman sultanların huzuruna girerlerdi.
Allah'ın intikamını zâlimlerden almak için canlarını dişlerine takarlardı.
İbn Ebî Şemile Abdülmelik b. Mervan'ın huzuruna girdi. Halife kendisine 'Konuş!' dedi. O da halifeye şunları söyledi: 'İnsanlar kıyâmette, kıyâmetin dehşet ve acısından kurtulamazlar. Oradaki helâk ve felâketi görmekten emîn olamazlar. Ancak nefsini küstürmek sûretiyle Allah'ı razı eden kimse müstesnadır'. Bunun üzerine Abdülmelik hüngür hüngür ağlamaya başlayarak dedi ki: 'Hayatta kaldıkça senin şu sözünü daima hatırımda bulunduracağım'.
Hazret-i Osman (radıyallahü anh) Abdullah b. Amr'ı Basra valisi olarak tayin ettiği zaman Hazret-i Peygamber'in sahabîleri onu tebrik etmeye geldiler. Fakat Ebû Zer el-Gıfârî gecikti. Oysa Abdullah b. Amr, Ebû Zer'in samimi dostuydu. Bunun üzerine Abdullah, Ebû Zer'e sitem etti. Ebû Zer, cevap olarak şöyle dedi:
Hazret-i Peygamber'den şöyle dinlemiştim:
Kişi (zâlim sultanın emrinde) herhangi bir vazife aldığı (ve zulme yardımcı olduğu) zaman Allahü teâlâ ondan uzaklaşır. 97
Mâlik b. Dinar, Basra emîrinin huzuruna girerek şöyle demiştir: 'Ey Emîr! Semâvî kitaplardan birinde okudum; Allahü teâlâ şöyle diyordu: Acaba sultandan daha ahmak ve bana isyan edenden daha câhil bir kimse var mıdır? Acaba benden izzet bekleyen ve bana itâat edenden daha aziz bir kimse bulunur mu? Ey kötü çoban! (Zâlim sultana hitabdır) , ben sana sapasağlam, besili koyunlar teslim ettim. Sen ise eti yedin, yünü giydin, onları zayıflıktan ötürü ses çıkaran kemikler yığını hâlinde bıraktın'. Bunun üzerine Basra valisi, Mâlik b. Dinar'a dedi ki:
-Seni bize saldırtan ve şerrimizden koruyanın ne olduğunu biliyor musun?
- Hayır!
- Bize ihtiyacının olmayışı ve elimizdeki servete önem vermeyisin.
Ömer b. Abdülâziz (radıyallahü anh) , Arafat'ta, Halife Süleyman b, Abdülmelik'le beraber bulunuyordu. O esnada Süleyman, gök gürültüsünü işitip korktu. Göğsünü, korkusundan ötürü, eğerin önüne yapıştırdı. Fırsattan istifade ederek Ömer, kendisine şöyle dedi: 'Bu Allah'ın rahmetinin sesidir. Acaba sen onun azabının sesini dinlediğin zaman nasıl olacaksın?' Sonra Süleyman, Ömer'e şöyle hitap etti: Allahü teâlâ seni de bunlarla mübtelâ etsin'
Abdülmelik'in oğlu Süleyman, Mekke'ye gitmek üzere Medine'ye geldi, Ebû Hâzım'ı (Seleme b. Dinar) huzuruna dâvet etti. Ebû Hâzım onun huzuruna geldi. Ebû Hâzım huzura girdiği zaman Süleyman kendisine şu suâli sordu:
- Yâ Ebû Hâzım! Neden biz ölümden hoşlanmıyoruz?
- Çünkü siz âhiretinizi tahrip, dünyanızı mamur etmişsiniz. Bu bakımdan siz mamur bir yerden harâbe bir yere gitmeyi elbette hoş görmezsiniz!
- Yâ Ebû Hâzım! Allah'ın huzuruna gitmek nasıldır?
-Yâ emîr'ul-Mü'minin! Eğer giden sâlih bir kimse ise senelerce kaybolmuş, sonra ailesine kavuşmuş bir kimse gibidir. Kötü bir kimseye gelince, o da efendisinden kaçmış, sonra tutuklu olarak efendisinin huzuruna getirilmiş bir köle gibidir.
Bunun üzerine Süleyman hüngür hüngür ağlayıp dedi ki:
- Keşke Allah nezdinde durumumun ne olduğunu bilseydim!
- O halde nefsini Allah'ın Kitabı'nın mihengine vur! Çünkü
Allahü teâlâ şöyle buyurmaktadır:
Muhakkak ki, ebrar (sâlih kimseler) elbette nimetler içinde yüzerler. Muhakkak ki, fâcirler (âsî ve yalancılar Cahîm'in (ateşin) içindedirler. (İnfitar/13-14)
- O halde Allah'ın rahmeti nerededir?
- Allah'ın rahmeti 'Muhsinlere' (sâlihlere) yakındır.
- Yâ Ebû Hâzım! Allah'ın kullarından hangisi daha azizdir?
- Birr ve takvâ ehli daha azizdir.
- Amellerden hangisi daha üstündür?
- Haramlardan korunmakla beraber Allah'ın farzlarını edâ etmek. . .
- Sözün hangisi işitilmeye daha lâyık ve değerlidir?
- Korktuğun ve ümit ettiğin bir kimsenin nezdinde hakkı söylemek. . .
- Mü'minlerin hangisi daha akıllıdır?
- Allah'a ibadet edip halkı da ibadete çağıran kimse. . .
- Mü'minlerin hangisi daha zararlıdır?
- Kardeşi zâlim olduğu halde o zâlimin havasına uyup da sürüklenen. . . Böyle bir kimse âhiretini başkasının dünyasına feda etmiştir.
- Bizim içinde bulunduğumuz duruma ne dersin?
- Beni affeder misin (ki bu durumu söylemeyeyim?)
- Hayır muhakkak söyleyeceksin. Bu senin bana söyleyeceğin bir nasihat olacaktır.
- Yâ Emîr'ul-Mü'minin! Senin ecdadın halkı kılıç ile kahredi saltanatı müslümanlarla istişare etmeksizin, onların rızasını almaksızın zorla aldılar. Hatta müslümanlardan bir çoğunu bu yüzden öldürdüler. Müslümanlarla aralarında büyük savaşlar oldu. Oysa onların hepsi bugün âhiret âlemine göç etmişlerdir. Keşke onların dediklerini ve onlara denilenleri bir bilseydim! Bunun üzerine Süleyman'ın nedimlerinden birisi Ebû Hâzım'a sözle, saldırarak dedi ki:
- Sen çok kötü birşey söyledin!
- Allahü teâlâ âlimlerden hakikati insanlara söyleyip gizlememek üzere söz almıştır. . .
- Peki biz bu fesadı nasıl ıslah edelim?
- Helâlinden alıp onu hakkıyla ehline vermelisin.
- Kimin gücü yeter bunu yapmaya?
- Cenneti isteyip cehennemden korkanın.
- Bana dua et!
- Yârab! Eğer Süleyman senin dostun ise, onun için dünya ve âhiret hayırlarını kolaylaştır. Eğer düşmanınsa onun perçeminden tut, sevdiğin ve razı olduğun hedefe doğru yönelt!
- Bana tavsiyede bulun!
- Sana kısa yoldan tavsiye ediyorum: Rabbini tâzim et. O'nu seni yasak yerlerde görmekten tenzih et; (veya emrettiği yerde seni kaybetmekten tenzih et) . 98
Ömer b. Abdülâziz, Ebû Hâzım'a şöyle dedi:
- Bana nasihatta bulun!
- Yatağına uzan! Sonra ölümü baş ucunda bulundur! Sonra o anda hangi sıfatın sende olmasını istiyorsan onu düşün! İşte o sıfatı şu anda al! O saatte sende olmasını kerih gördüğün sıfatı şimdi terket! Umulur ki, o saat yakındır.
Bir bedevî Süleyman b. Abdülmelik'in huzuruna girdi. Halife o bedevîye 'konuş!' dedi. Bedevî 'Yâ Emir'ul-Mü'minîn! Ben seninle bir konuşma yapacağım. Hoşuna gitmese dahi tahammül etmeni isterim. Çünkü eğer kabul edersen o konuşmanın arkasından hoşuna giden neticeler gelecektir'. Süleyman 'Ey Arabî! Biz hilesinden emîn olmadığımız ve nasihatini ummadığımız kimseye dahi geniş müsamaha gösteriyoruz'. Bunun üzerine bedevî konuşmaya başladı:
- Ya Emir'ul-Mü'minin! Etrafını, tercihlerini kötüye ve çıkarlarına kullanan kimseler sarmıştır. Bunlar dinlerini dünyalarına feda etmişlerdir. Senin rızânı Allah'ı kızdırmakla elde etmeye çalışmaktadırlar. Allah konusunda, Allah'tan değil, senden korkmuşlardır; (veya Allah konusunda sana ihânet etmişlerdir) .
Fakat seninle ilgili Allah'tan korkmuş değildirler; (veya senin hakkında Allah'a ihânet etmemişlerdir) . Onlar âhiret ile savaş, dünya ile barış hâlindeler. Bu nedenle Allahü teâlâ'nın seni emin kıldığı vazifelerde sen onlara itimat etme. Çünkü onlar emniyeti kötüye kullanmak için ellerinden gelen çabayı sarfetmektedirler. Ümmet-i Muhammed'e her türlü zillet ve zulmü yapmaktadırlar. Oysa onların yaptıklarından sen sorumlusun. Onlar ise senin yaptığından mesul değildirler. Bu bakımdan sen onların dünyası için âhiretini zâyi etme! Çünkü zarar bakımından insanların en düşüğü, âhiretini başkasının dünyasına feda edendir.
- Sen lisanını kınından çekmiş bulunuyorsun. Oysa lisanın kılıcından daha fazla kesmektedir.
- Evet yâ Emîr'ul-Mü'minîn! Konuştuklarım senin aleyhine değil, lehinedir.
Hikâye ediliyor ki, Ebû Bekre" Muaviye'nin huzuruna gelerek şöyle dedi:
- Yâ Muaviye! Bil ki, senin ömründen geçen her günde ve senin üzerine gelen her gecede gittikçe dünyadan uzaklaşıp âhirete yaklaşırsın. Seni öyle bir tâkip ediyor ki, onun pençesinden kurtulman mümkün değildir. O, senin için bir nişan dikmiştir. O nişanı geçmen imkânsızdır. O nişana varman ne hızlı olur? Seni kovalayanın nerede ise yakana yapışması yakındır. Biz ve içinde bulunduğumuz nimetler muhakkak gidiciyiz. Yanına varılacak hedefimiz ise, bâkidir. Eğer yaptıklarımız hayır ise varacağımız yer de hayırdır. Eğer yaptıklarımız şer ise, şerrin karşılığı da şerdir.
Evet, işte ilim ehli bu tarzda sultanların huzuruna girerlerdi. İlim ehlinden, elbette âhiret âlimlerini kastediyorum.
Dünya âlimlerine gelince. . Onlar sultanların huzuruna gözlerine girmek, kalplerine yaklaşmak için girerler. Böylece sultanları ruhsatlara muttali ederler. İnce hilelerle sultanların fâsık garezlerine uygun düşen genişlik yollarını sultanlara gösterirler. Eğer bizim daha önce bir kısım âlimlerden naklettiğimiz konuşmalar gibi nasihat maksadıyla konuşsalar dahi, onların gayeleri sultanları ıslah etmek değildir. Aksine bu gibi konuşmalarla sultanların gözüne girip onların yanında mevki ve itibar sahibi olmaktır. Dünya âlimlerinin bu tür konuşmalarında iki çeşit aldatma vardır. O iki çeşit aldatma ile de ancak ahmak kimseler aldanır:
1- Onların birincisi, 'sultanların huzuruna girmekteki gayem va'z ve nasihatla onları ıslâh etmektir' diyerek kendisine bir pâye vermektir. Çoğu zaman adam kendisi de bu hilesine kanıp aldanmaktadır. Oysa onlar hiç de yöneticilerin ıslâhı için huzurlarına girmezler. Aksine onları sultanların huzuruna sevkeden, gizli bir şöhretin şehveti ve yöneticiler nezdinde bilinmelerini temin etme hırsıdır. Yöneticilerin ıslahını istemenin doğru olduğunun alâmeti şudur: Eğer onun yerine onun gibi diğer bir âlim kimse yöneticinin huzuruna girerse, o giren âlimin va'zı yönetici nezdinde makbûle geçip yönetici de ıslah eseri görülürse, sevinmesi ve bu önemli vazifeyi başkası yerine getirerek onun zorluğundan beni kurtardı diye Allah'a şükretmesi gerekir. Adetâ ölmek üzere olan bir hastayı tedavi ettiğinde sevinmesi gerekli olduğu gibi. . . Eğer kalbinde konuşmasının, başkasının konuşmasına tercih edildiği fikri doğarsa, bilsin ki aldanmış bir mağrurdur!
2- İkincisi, yöneticileri ziyaret etmekten gayem, herhangi bir müslümandan zulmü def etmektir iddiasıdır. Bu iddiasında da aldanır veya aldatılabilir. Bu iddianın doğruluğunun bilinmesi için de birinci iddiada kullandığımız ölçü kullanılmalıdır.
Mâdem ki, zâlim sultanların huzuruna girme yolu böylece belli oldu, o halde biz sultanların ihtilâfından meydana gelen ârızî durumları, onların mallarını almaktan ötürü doğan müşkilleri birkaç mesele şeklinde gösterelim.
I. Mesele
Sultan, sana fakirlere dağıtmak üzere mal gönderdiği zaman, eğer o malın sahibi belli bir kimse ise, o malı kabul etmen helâl değildir. Eğer sahibi belli değilse, o malın ileride de söylediğimiz gibi fakirlere dağıtılması gerekiyorsa, onu alıp fakirlere dağıtabilirsin. Onu aldığın için günahkâr olmazsın. Ancak bir kısım âlimler, böyle olsa dahi, mâdem ki sultandan gelmiştir alması uygun değildir demişlerdir. Bu âlimlere göre, evlâyı ve en uy günü düşünmek gerekir.
Bu bakımdan biz deriz ki, evlâ ve en uygunu eğer üç tehlikeden eminsen o malı almandır.
Birinci tehlike: Sultan, senin o malı kabul ettiğinden ötürü malı helâl zannederek 'ınal helâl olmasaydı sen onu kabul etmezdin. O malı zimmetine sokmazdın' zannına kapılır. Eğer böyle bir zan sözkonusu ise, sen malı alma! Çünkü mahzurludur. O malı alıp dağıtmaktan elde edeceğin hayır, haram kazanmaya çalışmış olduğun cesarete denk gelmez.
İkinci tehlike: Başka âlimlerin ve cahillerin sana bakarak sultan malının helâl olduğuna inanmalarıdır. Böylece onlar da sana uyarak sultanın malını kabul edecekler ve senin onu kabul etmeni onun caiz olduğuna hamledeceklerdir. Oysa kendileri o malı fakirlere dağıtmamaktalar. İşte bu ikinci tehlike birincisinden çok daha şiddetlidir. Çünkü bir cemaat, İmâm-ı Şâfiî'nin sultanların malını almasından dolayı sultanların malının alınmasının caiz olduğunu savunmuşlardır. Fakat İmâm-ı Şâfiî'nin o malı, fakirlere dağıtmak niyetiyle aldığını ve dağıttığını hiç de düşünmemişlerdir! Bu bakımdan önder olan ve örnek durumda bulunan bir kimse böyle bir şeyden şiddetle kaçınıp çekinmelidir. Çünkü önder mevkiinde bulunan bir kimsenin yapması, birçok kimsenin dalâlete düşmesine sebep olur.
Vehb b. Münebbih şöyle anlatır: Âlimin biri halkın gözü önünde bir hükümdarın huzuruna, kendisine zorla domuz eti yedirilmek üzere getirildi. Adam yemedi. Adama bu esnada koyun eti getirildi ve kılıçla tehdid edilerek bu etten yemesi emredildi. Fakat yine de yemedi. Kendisine 'Haydi domuz eti yemedin! Bu ise koyun etidir, neden yemiyorsun?" denildiği zaman, şu cevabı verdi: 'Halk benim domuz etini yemeye zorlanmak için getirildiğime inanıyor. Ben eti yeyip sapasağlam çıktığım zaman, onlar hangi eti yediğimi bilmediklerinden böylece dalâlete düşerler'.
Vehb b. Münebbih ve Tavus, Haccâc-ı Zâlim'in kardeşi Muhammed b. Yûsuf un huzuruna girdiler. Bu adam o zaman Velid b. Abdûlmelik tarafından Yemen'e genel vali tâyin edilmişti. Huzura girdiklerinde soğuk bir kuşluk zamanıydı ve açık bir mecliste bulunuyorlardı. Vali hizmetçisine dedi ki: 'Git, o taylasanı getir! Ebû Abdurrahman'ın sırtına at!' Tavus da o sırada bir kürsü üzerinde oturmuştu. Hizmetçisi taylasanı getirdi ve Tavus'un sırtına attı. Tavus taylasanı sırtından düşürünceye kadar omuzlarını silkmeye devam etti, Bu manzara karşısında Muhammed b. Yûsuf hiddetlendi. Onun huzurundan çıktıktan sonra Vehb b. Münebbih, Tavus'a hitaben 'Onu kızdırmayabilirdin. Taylasanı alıp fakirlere sadaka verseydin daha iyi olurdu' dedi. Tâvus "Evet daha iyi olurdu, eğer o zâlim benden sonra 'Tâvus onu aldı. Benim kullandığım gibi de onu kullanmaktadır' demeseydi alırdım!" diye cevap verdi.
Üçüncü tehlike, sana verdiklerinden ötürü, arkadaşlar arasında sana kıymet verdiği için kalbinin onu sevmeye doğru kaymasıdır! Eğer böyle bir durum sözkonusu ise, ondan geleni kabul etme. Çünkü bu takdirde ondan gelen, öldürücü zehir olur. Zâlimleri sana sevdiren şey ise gizli bir hastalıktır. Çünkü sevdiğin bir kimsenin saltanatına elbette taraftar olur ona müsamaha göstermek mecburiyetinde kalırsın. Nitekim Hazret-i Aişe (radıyallahü anh) şöyle demiştir: 'Nefisler kendilerine iyilik yapanlara sevgi göstermek temayülündedir ve bu temâyül nefislerde tabii bir haslettir'.
Nitekim Allah'ın Rasûlü de şöyle buyurmuştur:
Ey Allahım! Herhangi bir yalancının benim üzerimde bir iyiliğini kılma. Kılma ki, kalbim onu sevmemiş olsun!100
Böylece efendimiz, kalbin iyilik yapanın sevgisinden menedil mesinin güç olduğunu beyan etmiştir.
Rivâyet ediliyor ki, emirlerden biri Mâlik b. Dinar'a on bin dirhem gönderdi. Mâlik b. Dinar da on bin dirhemin tamamını çıkarıp fakirlere dağıttı. Dağıttıktan sonra Mâlik'e meşhur âbid Muhammed b. Vâsi101 geldi ve ona emîri kastederek dedi ki:
- Şu mahlûkun sana verdiklerini ne yaptın?
- Arkadaşlarımdan sor!
- Hepsini dağıttı.
- Allah aşkına, senin kalbin şu anda mı daha fazla onu seviyor, yoksa o malı göndermezden önce mi?
- Hayır! Şu anda fazla seviyor.
- İşte ben ancak bu noktadan korkuyorum.
Muhammed doğru söylemiştir. Çünkü Mâlik onu sevdiği zaman, onun emirliğinin devamını da sevecektir. Onun görevden azledilmesini, felâkete uğramasını ve ölümünü istemeyecektir. Onun saltanatının genişlemesini ve malının çoğalmasını isteyecektir. Bütün bunlar zulüm sebeplerini istemek demektir. Böyle bir istek çok çirkindir.
Selman ve İbn Mesud (radıyallahü anh) şöyle dediler: 'Görmese dahi herhangi bir işe râzı olan bir kimse onu gören gibi olur. Nitekim Allahü teâlâ 'Zulmedenlere meyletmeyiniz' (Hud/133) buyurmuştur'
Bazı müfessirlere göre, onların amellerine rıza göstermeyiniz. Eğer senin, onlardan mal aldığın halde onlar hakkında sevgin artmayacak derecede kuvvetli ve güçlü bir durumun varsa, o zaman onlardan mal almanda hiçbir sakınca yoktur.
Basra âbidlerinin birinden hikâye olunmuştur: Bu zat emirlerden mal alıp fakirlere dağıtıyordu. Kendisine 'Onlardan mal aldığından dolayı onları sevmekten korkmuyor musun?' denildi. Cevap olarak şöyle dedi: 'Eğer herhangi bir kimse elimden tutup beni cennete sokarsa, sonra kendisi rabbine isyan ederse, kalbim onu da sevmez. Çünkü elimden tutmaya kendisini teshir eden Allah için ben ona buğzediyorum. Ona böyle buğzetmem, o adamı elimi tutmaya musahhar kıldığının bir nevi şükrü ve karşılığıdır'. İşte bununla belli oldu ki. şu zamanımızda onlardan mal almak her ne kadar o malın kaynağı belli ve helâl olsa dahi mahzurlu ve kötüdür. Çünkü belirttiğimiz bu üç tehlikenin biri mutlaka vardır.
II. Mesele
Soru: Sultanın malını almak ve fakirlere dağıtmak caiz olduğu zaman, acaba onun malını çalmak veya emanetini gizlemek, inkâr etmek ve halka dağıtmak caiz midir, değil midir?
Cevap: Caiz değildir. Çünkü çok zaman sultanın elinde bulunan malın belli bir sahibi vardır. Sultan onu sahibine geri vermek niyetindedir. Onun malını bu şekilde götürmek, onun kendiliğinden mal göndermesi gibi değildir. Çünkü akıllı bir insan, sultanın sahibi belli olan bir malı sadaka verdiğini zannetmez. Bu bakımdan sultanın o malı vermesi, onun sahibini bilmediğine işaret eder. Eğer kişi sultanın bu gibi durumlar hakkında şüphede olduğunu biliyorsa, tam mânâsıyla onun böyle olmadığına vakıf olmadan ondan mal kabul etmesi caiz değildir. Sonra nasıl sultanın malını çalabilir? Belki sultan onu satın almıştır. Çünkü sultanın elinde bulunması onun mülkü olduğuna delâlet eder. Böyle bir fetvaya yol yoktur ve tevessül edilemez. Biz deriz ki, eğer kaybolmuş bir malı yerde bulursa, sonra o malın, meselâ sultanın emrindeki paralı askerlere ait olduğu ortaya çıkarsa ve o askerin o malı satın aldığı veya herhangi bir kimseden haksız olarak aldığı ihtimali sözkonusu ise, bu durum karşısında o malı geri vermek farzdır. Bu bakımdan sultanların mallarını ne kendilerinden çalabilir, ne de emanet olarak yanına bırakılandan alabilir. Onların emanetlerini inkâr etmek caiz değildir. Mallarını çalana hırsızlık cezasını tatbik etmek farzdır. Eğer hırsız, o malın onların mülkü olmadığını iddia ederse, bu takdirde iddia ile hırsızlık cezasının tatbiki düşmüş olur.
III. Mesele
Sultanlarla muamele etmek haramdır. Çünkü mallarının çoğu haramdır. Bu bakımdan eşya bedeli olarak onlardan alınan da haramdır. Eğer sultan helâl olduğu bilinen bir kaynaktan o satın aldığı eşyaların karşılığını öderse, o zaman da eşyayı teslim ettiği kimselerin durumunun araştırılması gerekir. Eğer eşyayı teslim alanların o eşya ile Allah'a isyan edeceklerini biliyorsa, meselâ onlara ipekli satmak gibi. . . Onların ipeklinin erkeklere haram olduğunu bildikleri halde giyeceklerini biliyorsa, bu durumda onlarla alışveriş yine haramdır. Tıpkı üzümü şarap yapana satmak gibi. . Bu hususun haram olduğunda ulemanın ihtilâfı yoktur. Ancak bu bey'in sahih olup olmadığında ihtilâf vardır. Eğer ipekliyi alanın, kendisinin de giymesi mümkün ve kadınlarına giydirmesi de mümkün ise, bu takdirde onunla alışveriş mekruh bir şüpheye dönüşür. Maddesiyle Allah'a isyan edilen bir mal hakkında hüküm böyledir. Mânâsıyla isyan edene gelince. . . Onlara at satmak gibi. . . Özellikle müslümanlarla savaştıkları zamanda veya müslümanların malını yağma ettikleri vakitte onlara at satmak. . . Ziraat ile onlara yardımcı olmak da tehlikelidir. Onlara dirhem ve dinarları, dirhem ile dinar yerine kullanılıp da bizzat maddesinde isyan olmayan, fakat isyana vesile olabilecek olan maddeleri satmak ise, mekruhtur. Çünkü böyle bir satışta zulümlerinde kendilerine yardımcı olmak mânâsı vardır. Çünkü onlar zulümlerini icra etmek hususunda mal, binek hayvanları ve diğer sebeplerle güçlenirler. Bu kerahet hükmü, onlara hediye vermek hususunda da geçerlidir. Onlara ücretsiz çalışmak, hatta onlara öğretmek, onların çocuklarına yazı ve hesap öğretmek de böyledir. Kur'ân'ı öğretmeye gelince, mekruh değildir. Ancak karşılığında onlardan ücret alma meselesi değişir. Bu ücretin helâl bir kaynaktan ödendiği bilinmediği takdirde haramdır.
Eğer sultanlarla pazarlarda mal satın almak hususunda ücretsiz ve karşılıksız vekil tayin edilirse, onlara yardım olduğu için böyle bir vekaleti üstlenmek mekruhtur. Eğer onlara, masiyet yolunda kullanacaklarını kesin bildiği birşeyi satın alırsa, tüysüz çocuklar, sevgi veya giymek için ipekli, zulüm ve katle gitmek için at almak gibi. . . Böyle bir alışveriş haramdır. Bu bakımdan satın alınan malın, günah için satın alındığı biliniyorsa haram olur. Böyle bir niyetin varlığı açık değil, fakat hâlin hükmüyle olması muhtemel ise, bu ihtimalin mevcudiyetine delâlet ediyorsa, bu takdirde kerahet vardır.
IV- Mesele
Haram mal ile inşa ettikleri çarşılarda ticaret yapmak haramdır. Oralarda durmak caiz değildir. Eğer herhangi bir tüccar bu duruma rağmen orada durup dürüstçe kazanırsa, kazancı haram değildir. Fakat orada durması dolayısıyla günahkâr olur. Halk bu gibi pazar yerlerinde alışveriş yapanlardan mal satın alabilir. Fakat başka pazar yerleri biliyorsa en uygunu, oralara gidip alışveriş yapmaktır. Böylece helâl parayla yapılan çarşılarda oturanların çoğalması ve oradaki dükkânların kiralanması temin edilir. Sultanlara haraç ödemeyen bir çarşıdan yapılan alışveriş, onlara haraç ödeyen bir çarşıda yapılan alışverişten daha uygundur. Ulemadan bazıları, pek fazla ifrata kaçarak sultanlara haraç ödeyen arazileri süren çiftçilerle alışveriş yapmaktan dahi sakınmışlardır. Çünkü bu çiftçiler, çok zaman aldıklarını haraç olarak sultanlara verirler. Böylece bu mal ile onlara yardım edilmiş olur. Bu hüküm, din hususunda ifrat derecede hareketten başka birşey ifade etmez. Müslümanları sıkıştırmak ve yolları onlar için daraltmaktır. Zira haraç (vergi) hemen hemen bütün arazilerden alınır. Halkı bundan menetmenin hiçbir mânâsı yoktur. Eğer ulemânın vermiş olduğu bu fetva caiz ise, o vakit arazi sahibine arazisini kullanmak haram olması gerekir ki, onun haracını ödemesin. Bu fetvâ ise uzayıp giden ve maişet kapısını kapatmaya sürükleyen bir fetvâ olmuş olur!
V. Mesele
Sultanlarla yapılan muamele gibi, kadıları, memurları ve hizmetçileriyle de yapılan muamele haramdır. Hatta bunlarla muamele etmek, sultanla muamele etmekten daha şiddetlidir.
Kadılara gelince. . . Onlar kesinlikle haram olan maaşlar almakta, dolayısıyla zâlimlerin sayısını çoğaltmakta ve halkı kıyafetleriyle kandırmaktadırlar! Ulema kisvesine büründükleri halde zâlim sultanlarla oturup kalkmaktadırlar. Bu bakımdan kadılar halkın bu zâlimlere itâat etmesine vesile olurlar.
Hizmetçilerine ve askerlerine gelince. . . Onların mallarının çoğu, açık bir gasptan gelmektedir. Onlara maslahat, miras, haraç gibi bir kaynaktan gelen mal düşmemektedir. Ancak helâl mallarıyla karışıp şüphe kat kat kabardıktan sonra düşer!
Tavus şöyle demiştir: 'Hâdiseyi bizzat görmüş olsam dahi onların huzuruna gidip şahitlik yapmam. Çünkü aleyhinde şahitlik yapacağım bir kimseye zulmetmeyeceklerinden emin değilim!'
Halk tabakası ancak sultanların fâsık olduklarından ötürü ahlâksızlaşmıştır. Sultanların fâsık olması da âlimlerin fâsık olmasına bağlıdır. Eğer kötü kadılar ve ahlâksız âlimler olmasaydı, sultanların ifsadı çok azalırdı. Çünkü ciddi kadı ve âlimlerden korkarlardı.
Bunun için Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
Bu ümmetin kurraları (âlimleri) emirlerine dalkavukluk yapmadığı müdetçe bu ümmet Allah'ın kudreti ve himayesi altında bulunacaktır. 102
Allah'ın Rasûlü burada 'kurrâ'yı ancak şu hikmetten ötürü zikretmektedir: Çünkü kurra âlimlerin tâ kendisidir. Âlimlerin ilmi, Kur'ân ve Sünnet'ten anlaşılan mânâlardan ibarettir. Bunun dışında kalan ilimler ise seleften sonra ihdâs edilmiş ilimlerdir.
Süfyân es-Sevrî şöyle demiştir: 'Sakın ne sultan, ne de sultan ile muamele edenle muamele etme! Onlarla oturup kalkmaktan çekin'.
Yine Süfyân es-Sevrî şöyle demiştir: 'Kalem, divit, kâğıt ve kâğıdın mühürlenmesinde kullanılan çamur sahipleri günahta ortaktırlar!' Süfyân Sevrî doğru söylemiştir. Çünkü Hazret-i Peygamber içki hususunda on kimseye lânet okumuştur. Hatta yapana ve yaptırana bile lânet etmiştir.
İbn Mes'ûd da şöyle demiştir: 'Ribayı yiyen, yediren ve riba muamelesinde şahitlik yapan şahit ve kâtip Hazret-i Muhammed'in diliyle mel'undurlar'. 103
İbn Sîrin şöyle demiştir: 'Sakın mektubun muhtevasını bilmedikçe sultanın herhangi bir mektubunu yüklenip getirme!'
Süfyân es-Sevrî halifeye önünde bulunan diviti uzatmaktan çekinerek şöyle demiştir: 'Onunla ne yazacağını bilmedikçe sana veremem!'
Bu bakımdan zâlim sultanların etrafında bulunan hizmetçiler, ona tâbi olanlar hepsi onlar gibi zâlimdirler. Allah rızası için hepsine buğzetmek farzdır.
Rivâyete göre, sultanın askerlerinden biri Osman b. Zaide'ye 'yol nerededir?' diye sorunca, susup sağır olduğunu belirtti. Belki bir zulüm yapmaya gidiyor, ona yol gösterirsem ortağı olurum korkusundan yol göstermekten çekindi! Selef, fâsık tüccarlar, vurucular, haccamlar, hamamcılar, boyacılar, dökümcüler ve sanatkârlarda yalancılık ve fâsıklık açıkça görüldüğü halde yine de böyle mübalâğalı davranmamışlardır. Hatta zimmî kâfirlere de böyle yapmadılar. Ancak onların böyle yapmaları, özellikle yetimlerin ve fakirlerin mallarını yiyen, müslümanlara daima eziyet eden zâlim sultanlar hakkındadır. O sultanlar ki, şeriat-ı garrâ-i Muhammediyye'nin belirtilerini kazımaya ve işaretlerini yıkmaya çalışırlardı. Onların böyle yapması şu hikmete dayanır: Günah iki kısma ayrılır;
a) Kişinin kendi nefsinde kalan günah.
b) Başkasına sirayet eden günah.
Fâsıklık kişinin kendi nefsinde kalan günahtır. Kâfirlik de böyledir. Kâfirlik ve fâsıklık Allah'ın hakkına tecavüzdür ve onun hesabı ancak Allah'a aittir.
Yöneticilerin zulmettiklerinden ötürü yaptıkları günâha gelince, o başkasına sirayet eden bir günahtır. İşte bundan ötürü onların durumu oldukça ağırlaşır. Zulümlerinin genelliği, saldırganlıklarının genişliği oranında Allah'ın nezdinde gazab ve nefret bakımından gelişirler. Bu bakımdan onlardan o nisbette kaçınmak ve muamelelerinden sakınmak farzdır! Allah'ın Rasûlü şöyle buyurmuştur:
Kıyâmet gününde zaptiyeye denir ki: Kamçını bırak cehenneme gir. 104
Ellerinde sığır kuyruğu gibi toplar bulunan kişilerin türemesi, kıyâmetin alâmetlerindendir. 105
İşte bu hüküm, zâlimlerin yardımcılarının hükmüdür. Onlardan bu saydığımız vasıflar sayesinde bilinenler zâten bilinmiştir. Bilinmeyenlere gelince, onların alâmetleri, geniş abalar giymek, uzun bıyıklar bırakmak ve zâlimlere mahsus diğer meşhur hâlleri takınmaktır. Bu bakımdan bu kisvede görülen bir kimseden sakınmak gerekir. Sadece kisvesine bakılarak sakınmak, hiç de su-i zann olmaz. Çünkü eğer iyi bir insansa zâlimlerin kisvesine bürünmek suretiyle kendi kendine suç işlemesin! Kisvede eşitlik kalpte eşitliğe delâlet eder. Deli olan ancak delilik gösterir. Fâsık olan ancak kendisini fâsıklara benzetir, Evet, fâsıklar bazen kendilerini, gizlemek için salah ve takva ehline benzetirler. . . Fakat sâlih bir kimse ise hiçbir zaman kendisini fâsık kimselere benzetmeye yetkili değildir. Çünkü kendini onlara benzetmek, onların sayısını çoğaltmak demektir.
Nefislerine zulmettikleri halde meleklerin canlarını aldığı kimselere melekler şöyle derler: 'Ne işte idiniz?' (Nisa/97)
Bu ayet müşriklere katılmak suretiyle onların cemaatini çoğaltan bir kısım müslümanlar hakkında nâzil olmuştur: Rivâyete göre, Allahü teâlâ Yuşâ b. Nun'a106 şöyle vahyetmiştir:
- Ben senin kavminin iyilerinden kırk bin, kötülerinden de altmış bin kişiyi helâk edeceğim.
- İyilerin suçu nedir ki onları helâk ediyorsun?
- Onlar, benim gazabımdan ötürü gazablanmıyorlar da ondan. Onlar zâlimlerle yer ve içerler.
Bununla açığa çıktı ki, zâlimlere buğzetmek ve Allah rızası için onlara karşı nefret göstermek, her müslümanın boynuna farzdır.
İbn Mes'ûd'un rivâyetine göre, Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
Benî İsrâil âlimleri, maişetlerinde zâlimlere karıştıkları için Allahü teâlâ onlara lânet etmiştir. 107
VI. Mesele
Zâlimler tarafından inşâ edilen köprüler, tekkeler, câmiler ve çeşmeler gibi yerlerde ihtiyatlı davranmak ve dikkat etmek gerekir Köprüye gelince, ihtiyaç için onun üzerinden geçmek caizdir. Fakat mümkün olduğu kadar zâlimin inşâ ettiği köprüden geçmekten kaçınmak gerekir. Eğer o köprüden başka bir geçit varsa, bu sefer ondan sakınmak daha da lüzumlu bir hâl alır. Başka bir geçit bulunduğu halde zâlimin inşa ettiği köprüden geçmeyi şu hikmete binaen caiz gördük: Köprüden geçmek isteyen bir kimse, o köprüye sarfedilen malların esas sahibini bilmediği zaman, o mallar hayırlara sarfedilmek üzere hazırlanan mallar hükmüne geçmiş olurlar. Bu köprü de hayırlardandır. Fakat köprüde kullanılan tuğla ve taşın belli bir evden veya bir kabristandan veya belli bir camiden naklolunduğunu bildiği zaman, asla o köprüden geçmek helâl olmaz. Ancak bir zaruret varsa, o zaruretten ötürü başka müslümanların malını kullanmak kendisine helâl olursa, bu durum müstesnadır. Bu durumda köprüden geçtikten sonra köprüye sarfedilen malların sahibine gidip hakkını helâl ettirmelidir.
Camiye gelince. . . Eğer gasbedilmiş bir arazi üzerinde kurulup başka bir camiden veya belli bir mülkten gasbedilmiş ağaçlarla örtülürse, böyle bir camiye girmek asla caiz değildir. Cuma namazını kılmak için bile bu camiye girilemez. Eğer İmâm caminin içerisinde namaza başlarsa, o da imamın arkasında caminin dışında durarak başlasın. Çünkü gasbedilmiş arazide namaza duran bir imama her ne kadar böyle bir namazın sahibi, gasbedilmiş arazide kıldığından ötürü günahkâr olursa da uymayı caiz gördük. Eğer cami, sahibi bilinmeyen bir maldan inşa edilmişse, takvâ başka bir camiye eğer varsa gitmektir. Başka bir cami yoksa, böyle bir camide cuma ve cemaat namazlarını terketmemelidir. Çünkü camiye sarfedilen malın belli bir sahibi yoksa o zaman müslümanların yararına sarfedilmiş bir mal olur. Ne zaman büyük camide zâlim bir sultanın bir binası bulunursa (ona mahsus bir mahfel bulunursa) , caminin genişliğine rağmen bu camide namaz kılan takvâ babında mâzur sayılmaz.
Ahmed b. Hanbel'e Ey Ebû Abdullah! Cemaate iştirâk etmemeyi sana caiz kılan delilin nedir?' diye sorulduğunda şöyle cevap vermiştir: 'Hasan-ı Basrî ile İbrahim et-Teymî, Haccâc-ı Zâlim kendilerini ifsad edebilir korkusundan cemaate iştirak etmeyi terkettiler. Ben de onlar gibi fitneye girmekten korkuyorum'.
Cami duvarlarına vurulan boyalara gelince, bunlar namazda fayda vermedikleri için bir süstürler. Hepsi o kadar. . . En uygunu, bunlara bakmamaktır. Camiye serilen hasırlara gelince, eğer o hasırların belli bir sahibi varsa onların üzerinde oturmak haramdır. Eğer yoksa bütün müslümanların umumî yararına tahsis edildikten sonra camiye serilmeleri caiz olur. Fakat takvâ onların üzerinde oturmamaktır. Çünkü şüphe yeridir.
Çeşmeye gelince, onun hükmü biraz önce zikrettiğimiz gibidir. Ondan abdest almak ve içmek ve ona girmek takvâdan değildir. Ancak, namazın geçmesinden korktuğu zaman ondan abdest alabilir. Mekke yolunda yapılan su sarnıçları da böyledir.
Tekke ve medreselere gelince, bunların inşa edildiği arazi gasbedilmiş bir arazi ise veya tuğla belli bir yerden nakledilmişse, onu sahibine vermek mümkünse, böyle yerlere girmek caiz değildir. Eğer sahibi belli değilse, bu takdirde hayır için bekletilmiş bir mal olur. (Ondan yararlanılabilir, fakat) takvâ ondan sakınmaktır. Yalnız oralara girmek, girenin fasıklığını gerektirmez! Eğer bu binalar sultanların hizmetçileri tarafından yapılmış, umumun faydasına arzedilmişse, bu sefer iş daha da şiddetlenir. Zira sultanın hizmetçileri sahipsiz malları umumî menfaatlere sarfetmezler. Bir de onların ellerinde bulunan malın çoğu haramdır. Çünkü onlar, umumun menfaatine tahsis edilen malı alamazlar. Böyle bir malı ancak sultan, sahipleri ve idare adamları alabilir. Sarfetmek ancak onlar için caiz olabilir.
VII. Mesele
Gasbedilen arazi, çarşı ve cadde olduğu zaman, asla orada yürümek caiz olmaz. Eğer o arazinin belli bir sahibi yoksa bu takdirde o çarşıdan geçmek caiz olur. Fakat mümkünse, başka yerden geçmek takvâya daha uygundur. Eğer çarşı mübah ise ve onun üstünde bir kemer varsa, o kemerin altından geçmek caizdir. Fakat onun altında oturmak, ancak herhangi bir tavanın altında oturuyor gibi değilse herhangi bir meşguliyetinden ötürü çarşıda durması gibi caizdir. Güneşin hararetinden korunmak, yağmur veya başka bir şeyden korunmak için herhangi bir tavanın altında (sahibinin izni olmaksızın) durmak haramdır. Çünkü tavanlar (kemerler) ancak böyle bir iş için yapılırlar. Bu bakımdan ancak sahibi izin verirse, bu durumda istifade edilir. Üstü veya etrafı gasp malıyla çevrilmiş mescide veya mübah bir araziye giren bir kimsenin hükmü de böyledir. Buralara giren bir kimse sadece yürümek ve adım atmakla gasbedilen maldan yapılmış duvar ve tavandan istifade edemez. Ancak sıcaktan ve soğuktan veya her hangi bir gözden kaybolmak veya başka bir ihtiyaçtan dolayı duvar ve tavandan istifade etmek için, oraya girmesi ve durması haram olur. Çünkü haramdan faydalanmaktadır! Zira gasbedilmiş bir malın üzerinde oturmak, onunla temas etmekten ötürü haram değildir. Ondan faydalandığı için haramdır. Arazi, üzerinde durmak için, tavan ise, gölgesinden istifade etmek için istenilir. Bu bakımdan ikisinin arasında hiçbir fark yoktur.
84) Taberânî, (İbn-i Abbas'tan zayıf bir senedle)
85) Nesâî,Tirmizî Hâkim, (Ka'b b. Ucre'den)
86) Kitab'ul-İlim'de geçmişti.
87) Deylemî, (Hazret-i Ömer'den değişik bir tâbirle )
88) Ukayli, Duâfa
89) Daha önce geçmişti.
90) Daha önce geçmişti.
91) Daha önce geçmişti.
92) Hâkim
93) Ebû Nuaym, Hilye, (Yahya b. Said'den sahih bir senedle)
94) İbn Hıbbân, Kitab'us-S evab (Bir benzerini)
95) Tavus, H. 106 senesinde vefat etmiştir.
96) el-Mansurbillah Abbasî halifelerinin ikincisidir, H. 135 senesinde halife nasbedilmiş, yirmiiki sene hüküm sürmüş, H. 158 yılında vefat etmiştir.
97) Irâkî'ye göre hadîsin aslı görülmemiştir.
98) Süleyman kalkıp giderken yüz altın bıraktı ve 'Ya Ebû Hâzım! Bunu kendine infak et. Bunun gibi daha çok infak edilecek paralar var benim yanımda dedi. Ebû Hâzım hiddetle paraları alıp attı ve 'Ben bunları sana dahi uygun görmüyorum. Kendi nefsime nasıl uygun görebilirim?'diye cevap verdi. (Bkz. ithaf us-Saade)
99) Bu zâtın ismi Nufey b. Hars'tır. Değerli bir sahabîdir. Ziyad'ın annebir kardeşidir. Sâlih ve muttaki bir kimseydi. Ziyad'ın valiliği zamanında H. 50 senesinde Basra'da vefat etmiştir. Annebir kardeşi olan Ziyad'dan hoşlanmazdı.
100) İbn Merduveyh, (Kesîr tu Atiyye'den) ; Deylemî, Müsned'ul-Firdevs,
101) Ezd kabilesine mensuptur. Künyesi Ebû Bekir veya Ebû Abdullah'tır.
102) Ebû Amr ed-Danî, Kitab'ul-Fiten
103) Müslim ve diğer Sünen sahipleri
104) Ebû Ya'lâ, (Enes'ten zayıf bir senedle)
105) Ahmed ve Hâkim, (Ebû Umame'den) . Hâkim'e göre senedi sahihtir.
106) Hazret-i Mûsa ile sâlih kulu (Hızır'ı) aramaya giden gençtir. Hazret-i Mûsa'dan sonra peygamber olmuştur.
107) Ebû Dâvud, Tirmizî ve İbn Mâce
14-18
Çeşitli Meseleler
Bu meselelere insan çoğu zaman muhatap olmaktadır ve nitekim fetvalarda da bu meseleler hakkında çeşitli suâller sorulmuştur.
I. Mesele
Soru: Sûfîlere hizmet eden bir kimse çarşıya çıkıyor, yiyecek maddelerini topluyor veya para toplayıp onunla yiyecek maddelerini satın alıyor. Böyle bir maldan yemek kim için helâldir? Bu mal, sadece sûfîlere mi mahsustur, yoksa başkaları da bundan istifade edebilir mi?
Cevap: Sûfîler böyle bir yemekten yedikleri takdirde bu yemeğin onların hakkı olduğunda şüphe yoktur. Başkasının yemesine gelince, ancak hizmetçinin rızası dahilinde yiyebilirler. Fakat buna rağmen şüpheden de uzak değildir. Hizmetçinin rızasıyla o yemeğin başkasına helâl olması cihetine gelince, sûfîlerin hizmetçisine verilen mal sûfîler için verilir. Fakat o malı başkası hizmetçiye vermiştir, sûfîlere değil. Bu bakımdan o hizmetçi çoluk çocuk sahibi olan ve çocuklarından ötürü başkasının sadakasını alan bir kimse gibidir. Çünkü çocuklara bakan odur. Onun aldığı onun mülkü olur çocukların değil. . . O, aldığından, çocukların gayrisine de yedirebilir. Zira 'O mal verenin mülkünden çıkmamıştır. Sûfîlerin hizmetçisi o malla satın almaya ve onda tasarruf etmeye yetkili değildir' demek uzak bir fetva olur. Çünkü böyle bir fetva şu neticeyi doğurur:
Muâtat yoluyla (aldım verdim) ibareleri olmadığı halde sadece memleketin örf ve âdetine göre alışveriş yapıp malı vermek kâfi değildir! Böyle bir fetva ise, zayıf bir fetvadır. Böyle bir neticeye zekâtlar, sadaka ve hediyeler hususunda hiç de gidilmez.
'Sûfîlere hizmet edenin, o malı istediği anda tekkede hazır bulan sûfîlerin mülküne girmek suretiyle mülkiyeti ortadan kalkmıştır' demek de uzaktır. Zira o sûfîlerden sonra gelenlere de o maldan yedirmeye hizmetçinin yetkili olduğunda şüphe yoktur. Eğer o mal toplandığı zaman, tekkede bulunan sûfîlerin hepsi ölürlerse veya onlardan biri ölürse onun payını varislerine taksim etmek farz olmaz. Bu mal tasarruf cihetine verilmiştir. Onun belli bir sahibi de yoktur demek de mümkün değildir. Çünkü mülkü herhangi bir cihete vermek fertleri tasarruf etmeye zorlamaz. Zira o mülke dahil olanların haddi hesabı yoktur. Hatta kıyâmete kadar doğanlar ona dahil olurlar. Böyle bir mülkte ancak sulta sahipleri tasarruf edebilirler. Tekke hizmetçisinin ancak vakıf cihetine vekâleten o mülkte tasarruf etmesi de caiz değildir. Bu bakımdan, 'O, hizmetçinin mülküdür' demekten başka hiçbir çıkar yol kalmaz. Hizmetçileri ancak tasavvuf ve mürüvvet şartını gözetmek kaydıyla onu sûfîlere yedirir. Eğer sûfîleri onu yedirmekten menederse, onlar da hizmetçiyi kendilerine vekil olarak tanımayacaklardır ki ölünün ailesinden kesildiği gibi, hizmetçinin de onlarla arkadaşlığı kesilir.
II. Mesele
Sûfîler için vasiyet edilen bir mal hususunda şöyle soruldu: Bu malın kime sarfedilmesi caizdir? Cevap olarak dedim ki: Tasavvuf bâtınî bir iştir, bilinmez. Onun hakikatini herhangi bir zapt u rapt altına almak da mümkün değildir. Tasavvuf, sûfi kelimesini ıtlak etmek hususunda örf ehlinin güvendiği birtakım zâhirî işlerle bilinir: Bu husustaki umumî kaide şudur: Sûfîlerin tekkesine indiğinde oraya inmesi ve sûfîlere karışması halinde sûfîlerce münker ve hor telâkki edilmeyen bir sıfata sahip olan her müslüman sûfîlerin cemaatinden sayılır. Böyle bir müslümanda beş sıfatın bulunması gerekir: a) Salâh, b) Fakirlik, c) Sûfîlerin kisvesine bürünmek, d) Herhangi bir sanatla uğraşmak, e) Fakirlik yolunda tekkede süfîlerle haşr u neşr olmak. Sonra bu sıfatların bir kısmının yok olması, sûfilik isminin de yok olmasına sebep olur. Aynı zamanda bir kısmı diğer bir kısmıyla cebredilir. Yani bu sıfatların bazıları olmadığı takdirde diğer birinin varlığı olmayanın yerine geçer. Meselâ, fasıklık herhangi bir kimseyi böyle bir vasiyyetten mahrum eder. Çünkü sûfi öz olarak, özel bir sıfatla salâh ve takvâ ehlinden olan bir kimse demektir. Bu nedenle fâsıklığı görünen bir kimse sûfîlerin kisvesinde olsa dahi sûfîler için vasiyet edilen maldan istifade etmez. Yalnız küçük günahları burada dikkate almayız.
Sanat ve kazanç ile meşgul olmaya gelince, onlar da kişiyi böyle bir maldan istifade etmekten menederler. O halde çiftlik sahibi, vâli, tüccar, dükkânında veya evinde sanatıyla meşgul olan, ücret mukabilinde herhangi bir hizmette çalışan kimseler sûfi ismiyle bilinen kimselere vasiyyet edilen maldan istifade ettirilemezler. Kişinin böyle olması sûfîlere karışmakla veya onların kisvesine bürünmekle telâfi edilemez. Cildçilik, terzilik, bunlara benzer ve aynı zamanda sûfîler için yapılması uygun olan işleri dükkânında yapmak, kazanç ve sanat suretiyle değil de başka bir şekilde yapanlar sûfîler için vasiyyet edilen inaldan mahrum edilemezler. Onların bu meşguliyetleri, daha önce zikrettiğimiz diğer sıfatların kendilerinde bulunması ve sûfîlerle bir arada oturmalarıyla telâfi edilir.
Sanatkâr olduğu halde bilfiil sanatla uğraşmamak hususuna gelince, bu durum, sûfîyi vasiyetten mahrum etmez. Va'z etmek ve ders okutmaya gelince, bu durum, eğer bu vazifeyi yürütende kisve, sûfîlerle beraber bir yerde kalmak ve fakirlik gibi sıfatlar mevcut ise tasavvuf ismine ters düşmez. Çünkü 'kurra bir sûfi, vâiz, âlim veya müderris bir sûfî' demek, sûfîliğe ters düşmez. Fakat çiftlik sahibi sûfî, tüccar sûfi, vali sûfi demek, sûfîliğe ters düşer.
Fakirliğe gelince, eğer fakirlik, müfrit bir zenginlikle ki o zenginlikten dolayı kişi görünür bir servete nisbet edilir ortadan kalkmış ise, bu takdirde sûfîler için vasiyet edilen maldan almak caiz olmaz. Eğer böyle bir kimsenin serveti bulunup geliri giderini karşılamazsa, onun hakkı iptal olunmaz. Ancak zekât düşmeyecek kadar malı olursa ve gideri yoksa o maldaki hakkı bâkidir. Bu işlerin ve fetvaların delilleri âdetten başka birşey değildir.
Sûfîlerle beraber bir yerde oturup kalkmaya gelince, bunun tesiri vardır. Fakat onlarla bir yerde durmayıp ancak evinde veya herhangi bir mescidde onların kisvesine bürünerek duran, onların ahlâkıyla ahlâklanmış bir kimseye gelince, o kimse onların paylarına ortaktır. Onlarla haşir neşir olmanın terkedilmesi, kisvelerine bürünmekle telâfi edilir. Eğer kişide sûfîlerin kisvesine bürünmekten başka diğer sıfatlar varsa, kişi ancak onlarla tekkede kaldığı takdirde onlar için vasiyet edilen maldan istifade edebilir.
Böyle bir kişinin onlarla kalması, kendisini onların hükmüne sokmuş olur. Bu bakımdan onlarla bir arada durmak ve kisvelerine bürünmek, bu sıfatların herbirinin diğerinin yerine geçtiği gibi geçer. İşte sûfîlerin kisvesinde olmayan fakirin (ve fâkihin) hükmü budur, Eğer hariçse sûfîlerden sayılmaz. Eğer onlarla beraber diğer sıfatlar kendisinde mevcut ise, onlara tâbi olmak cihetiyle onların hükmüne girmesi uzak bir ihtimal değildir.
Sûfîlerin şeyhlerinden birinin elinden hırkayı giymek meselesine gelince, sûfîler için vasiyet edilen mala müstehak olmakta şart olmadığı gibi, diğer şartlar mevcut olduğu takdirde böyle bir durumun olmaması zarar da vermez. Evli olup, tekke ile evinin arasında gidip gelen bir kimse ise, bu durumdan ötürü sûfîler zümresinden çıkmaz.
III. Mesele
Sûfîlerin tekkesine ve orada kalanlara vakfedilen mal, sadece sûfîlere vakfedilen maldan daha geniş olur. Çünkü vakfın mânâsı onların yararına sarfetmek demektir. Bu bakımdan sûfî olmayan bir kimse de sûfîlerin sofrasında bir veya iki defa onlarla beraber rızalarıyla yiyebilir. Çünkü yemeklerin durumu müsamaha göstermeye bağlıdır. Hatta ortak ganimetlerde bile tek başına yemeklerde tasarruf etmek caizdir. Sûfîlere zikir halkalarında şiir okuyan bir kimse onlarla beraber o vakıf malından olan davetlerinden yiyebilir. Çünkü o şair sûfîlerin maişet maslahatından sayılır. Sadece sûfîler için vasiyet edilen bir maldan ise, sûfîlerin şairine o maldan yedirmek caiz değildir. Fakat vakıf malı tam bunun tersinedir. Şair gibi sûfîlerin meclisinde bulunan yöneticiler, tüccarlar, kadılar ve fakihler de vakıf malından sûfîlerin rızasıyla yiyebilirler. Çünkü bu kimselerin kalbini sûfîlere yöneltmekte sûfîlerin müsbet bir gayeleri vardır. Zira vakfeden bir kimse malını vakfederken sûfîlerin bu malda örf ve âdetleri cereyan edecektir inancıyla vakfediyor. Bu bakımdan bu malın tasarrufu örf ve âdete bağlanmış olur. Fakat bu daimî değildir. O halde sûfî olmayan bir kimsenin daimi olarak onlarla beraber oturması, sûfîler razı olsa dahi, onlarla beraber yemesi caiz değildir. Çünkü sûfîler hiçbir zaman sûfî olmayanları aralarına katmak suretiyle vakfedenin şartını bozmaya yetkili değildirler.
Fakîhe gelince, fakih, sûfîlerin kılık kıyafetlerinde ve ahlâklarında olduğu zaman, ancak onların yanına inip onların payına dahil olabilir. Fakih olması, sûfi olmasına ters düşmez! Çünkü tasavvufu bilen bir kimsenin nezdinde, sûfîler zümresine dahil olmak için cahil olmak şart değildir. Bazı ahmakların 'İlim hakikatin önüne gerilmiş bir perdedir!' şeklindeki hezeyanları dikkate alınmaz. Çünkü esasen hakikatin önüne gerilen perde ilim değil cehalettir. Biz Kit ab'ul-İlim'de bu kelimenin te'vilini zikretmiş ve şöyle demiştik: 'Hakikatin önüne gerilen perde güzel ilim değildir. Aksine faydasız ilimdir'. Biz orada güzel ile çirkin ilimleri açıklamalarıyla beraber zikrettik.
Eğer fakih, sûfîlerin kılık ve kıyafetlerinde ve ahlâkında değilse sûfîler onu aralarına girmekten menedebilirler. Eğer buna rağmen aralarına girmesine müsâade ederlerse, onlara tâbi olmak suretiyle beraberlerinde yemesi helâldir. Kılık ve kıyafeti onlar gibi olmadığı takdirde yoksulluk ve fakirlik sıfatları onun yerine geçer. Fakat ancak kılık kıyafet erbabının rızasıyla yoksulluk onun yerine geçer. Bütün bu fetvaların ve işlerin şahitleri âdetlerdir. Bunlarda karşılıklı emirler vardır. Onların olması veya olmaması arasındaki benzeyiş gizli değildir. Bu bakımdan şüpheli yerden çekinip uzak duran bir kimse, dinini her türlü şaibeden kurtarmış olur. Nitekim biz buna Şüpheler bahsinde işaret etmiştik.
IV. Mesele
Rüşvet ile hediye arasındaki farktan soruldu. Oysa her ikisi de verenin rızasıyla elinden çıkmış olur ve her ikisinde de verenin bir emeli ve gayesi vardır. Buna rağmen birisi haram kılınmıştır, diğeri ise helâl. . . Hikmeti nedir?
Cevap: Malını veren bir kimse hiçbir zaman gayesiz ve hedefsiz vermez. Fakat malın verilişinden elde edilmesi beklenen hedef bazen sevap gibi gelecekteki hedef olur. Bazen de acil hedef olur. Bu acil hedef de ya mal veya fiil veya belli bir maksada yardım etmektir veya kendisine hediye verilenin kalbine muhabbetini yerleştirmek suretiyle yaklaşmaktır. Bu da muhabbetin ya kendisi için veya o muhabbetle ondan öte bulunan bir hedefe varmak içindir. Bu bakımdan bu taksimattan elde edilen kısımlar beştir:
1. Birincisi, gayesi âhiretteki sevap olan kısımdır. Bu mal ya kendisine mal verilen şahsın muhtaç dindar ve sâlih bir kimse olduğu için verilir. Fakat malı alan kimse bu malın, muhtaç kabul edildiğinden dolayı kendisine verildiğini bildiği takdirde ve muhtaç ise bu mal kendisine helâl olur.
Şerefli soyundan ötürü kendisine bu malın verildiğini biliyorsa, eğer o soya mensup olduğunda yalan söylüyorsa, yine mal kendisine helâl değildir. İlminden ötürü kendisine verilen mal ise, ancak verenin inandığı şekilde âlim ise kendisine helâl olur. Eğer veren zat onu ilimde mükemmel olarak düşündüğü için ona mal göndermek suretiyle ilmin hürmetine binaen yaklaşmak isterse ve o da mükemmel bir kimse değilse, bu mal ona helâl olmaz. Dindarlığından ötürü kendisine verilen mala gelince, eğer iç âleminde fâsık bir kimse ise, şayet mal sahibi de onun bu gizli tarafını bilseydi ona birşey vermeyecek ise, bu mal kendisine helâl olmaz. Çok az sâlih kimse vardır ki, iç âlemi keşfolunup halk tarafından müşâhede edildiğinde ona meyleden kalpler kalsın! Ancak kerim ve cemil olan Allah'ın örtüşüdür ki, halka sevdirir. Ehli takvâ alışverişte meçhul kimseleri kendilerine vekil edinirlerdi ki, alışverişte kendilerine müsamaha gösterilmesin. Bütün bunu din ile dünyayı elde etmekten korkarak yapıyorlardı. Çünkü din ile dünyayı elde etmek tehlikelidir. Takvâ ise gizlidir. İlim, neseb ve fakirlik gibi değildir. Bu bakımdan din ile dünyayı almaktan mümkün olduğu kadar kaçınmak gerekir.
2. İkinci kısım, belli bir gayenin derhal tahakkuku için verilen bir maldır. Zenginin hediyesine tamah edip zengine hediye veren bir fakir gibi. İşte bu karşılık şartıyla yapılan bir hibedir. Böyle bir hibenin hükmü ise gizli değildir. Bu hibe, ancak istenilen karşılığın tahakkuku akid şartlarının varlığı ânında olur.
3. Üçüncü kısım, belli bir fiil ile yardım etmek için verilen maldır. Sultana muhtaç olan bir kimsenin sultanın vekiline, yakınına veya sultan nezdinde sözü geçerli olan bir kimseye vermesi gibi. . İşte bu, hâl karînesiyle bilinen, bir karşılık şartıyla verilen bir hediyedir. Bu bakımdan karşılık için olan bu amele dikkat etmek gerekir: Eğer bu istenilen amel haram ise, haram bir maaşın tahakkuku için şefaatçı olunması istenildiği gibi bir insana veya başka bir şeye zulmetmek ise, böyle bir hediyeyi kabul etmek haramdır. Eğer bu amel, her kudret sahibi tarafından kaldırılması farz olan bir zulmün kaldırılması gibi bir şeyse veya yapılması gereken bir şahitlik ise, yine bu niyetle verilen hediyeyi almak haramdır. İşte bu tür hediye, haramlığında şüphe olmayan rüşvettir. Eğer o fiil, yapılması ne vacib ne de haram, aksine mübah bir fiil ise ve tahakkukunda zorluk varsa, aldığı hediye işi yaptığı zaman helâl olur. Bu hediye âdeta cu'le108 yerine geçmiş olur. Bunun misali, 'Şu kıssayı sultanın veya filân adamın kulağına ulaştırırsan, sana benden bir dinar var' demesi gibidir. İşte bunu yapmak zorluk çekmeye ve kıymet taşıyan bir çalışmaya muhtaçtır veya 'Filan adama söyle, bana şöyle bir gayenin tahakkukunda yardım etsin' veyahut 'Bana şu nimetleri versin'; (buna karşılık getirmek de uzun bir konuşmaya muhtaçtır. İşte bunun karşılığında aldığı mal cu'le olur. Cu'le ise helâldir) .
Nitekim kadı’nın huzurunda vekillik yapan bir kimsenin aldığı mal gibi helâldir. Böyle bir vekil haramın tahakkuku için çalışmadığı takdirde aldığı ücret haram değildir. Eğer mal veren adamın isteği zahmetsiz bir kelimeyle olacaksa, o kelime ancak kadri sayılır bir kimseden veya o fiil böyle bir kimseden sadır olursa, fayda verecek olsa bile yine de karşılık alınamaz. Kapıcıya 'Bu adamcağızın sultanın yanına sokulmasına müsaade et' demesi gibi veya sadece meseleyi sultana bildirmesi gibi. . İşte buna karşılık alınan mal haramdır. Çünkü bu mal, nüfuzdan ötürü alınan maldır. Şeriatta böyle bir malın caiz olması sabit olmamıştır. Aksine şer'an bunu yasaklayan deliller vardır. Nitekim sultanlara verilen hediyeler bahsinde bu husus gelecektir.
Şuf'ayı kaldırmak karşılığında, ayıplı olduğu halde satılan malı geri vermek karşılığında, bahçedeki dalların başkasının arazisinin sahasına girdiği ve birtakım gayeler karşılığında böyle bir bedel almak caiz olmadığı halde nasıl olur da nüfuz ve söz geçerliliği karşılığında caiz olabilir? Haramlıkta doktorun tek kelime karşılığında almış olduğu ücret de buna yakındır. Doktor o kelime ile sadece kendisi tarafından bilinen bir ilâca işaret ederek ücret alır. Meselâ herhangi bir kimse herhangi bir bitkinin bâsur has talığına veya başka bir hastalığa faydalı olduğunu bilir de onu para karşılığında söylerse, işte böyle bir kimsenin sözü bir susam tanesi kadar bile kıymet taşımaz. Bu bakımdan buna ve bilgisine karşılık ücret caiz değildir. Çünkü doktorun bilgisi başkasına intikal etmez ki, buna karşı ücret alsın. Aksine söylemek suretiyle onun bilgisi gibi bir bilgi karşısındaki muhataba verilir, bilgisi ise kendisinde kalır. Sanatta mâhir olan bir kimsenin durumu bundan biraz daha hafiftir. Meselâ hastalığı güzelce teşhis ettiği için kılıcın veya aynanın eğriliğini bir vuruşta doğrultan usta gibi. Bu zatın bir darbesiyle sanatın erbabı olduğu için kılıcın kıymeti ve aynanın değeri çok artar. İşte böyle bir kimsenin o biricik vuruş karşısında ücret almasında sakınca görmüyorum. Çünkü insan böyle sanatları, yorularak onunla nafakasını kazanmak için zamanında öğrenip kendisini çok çalışmaktan kurtarmak ister.
4. Hediye verilenin muhabbetini kazanmak için verilen maldır. Bunun dışında hiçbir hedefi yoktur. Bütün gayesi; o hediyeyi vermek suretiyle hediye alanla arasında bir yakınlık kurup, sohbeti geliştirmek, onun kalbine muhabbetini yerleştirmektir. Bu hedef akıllı kimselerin hedefidir. Şer'an da müslümanlar böyle bir hedefe teşvik edilmişlerdir.
Nitekim Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
Hediyeleşiniz, sevişiniz. (Karşılıklı hediye veriniz, çünkü bu tür hediyeler muhabbetin artışına vesiledirler) .
İnsanoğlu çok zaman başkasının muhabbetini de sadece muhabbet için istememektedir. Aksine onun muhabbetini de, bir fayda olur diye istemektedir. Fakat bir fayda için değil, hâli hazırda ve gelecekte kendisini hediye vermeye teşvik eden belli bir gaye kalbinde olmadığı takdirde verdiğine hediye denir ve verdiğinin alınması da helâldir.
5. Verdiği mal ile alanın kalbini kazanmak, sevgisini kazanmak isteğidir. Fakat sevgisini, sadece sevgi ve ünsiyet bakımından kazanmak istemiyor da o sevgi vasıtasıyla belli gayelerini hediye alanın nüfuzundan istifade ederek tahakkuk ettirmek için veriyorsa, gayelerinin cinsi belli olduktan sonra aynısı münhasır olmazsa dahi beis yoktur, Kısacası, eğer mal verdiği kimsenin sözü geçerli olmayıp nüfuzu kıt olsaydı, ona bu hediyeyi vermezdi. Bu bakımdan dikkat etmelidir. Eğer nüfuzu ilimden veya soylu olduğundan neş'et ediyorsa, böyle bir kimsenin verilen malı kabul etmesi biraz daha hafifleşir. Fakat buna rağmen alınması yine de mekruhtur. Çünkü burada rüşvete benzerlik vardır. Fakat tam rüşvettir de denilmez. Çünkü zahirde hediyedir. Eğer nüfuzu, işgal ettiği kadılık, memuriyet, tahsildarlık, haraç malını tahsil etmekle, devletin herhangi bir vazifesini yürütmekten yahut vakıf mütevelliği yapmaktan geliyorsa, şayet bu vazifeleri işgal etmeseydi adam da kendisine bu hediyeyi vermeyecek ise verilen hediye rüşvettir. Fakat hediye biçimine sokularak verilmiştir. Çünkü bu hediyeden gaye hediyeyi alana yaklaşmak, onun sevgisini kazanmaktır. Fakat bunu da belli bir iş için verir. Zira memuriyetlerle (veya alâmetlerle) halledilmesi mümkün olan pekçok şeyler vardır. Bu adamın verdiği hediye ile alanın sevgisini değil, kim olursa olsun makam sahibinin sevgisini kazanmak istediğine dair delil şudur: Eğer şu anda hediye verilenin yerine başkası o makamı işgal etseydi hediyeyi ona verecekti. İşte bu durumda ve bu şartlarla verilen bir malın şiddetle kerih olduğu ulemanın ittifakla savundukları bir hakikattir. Fakat haram olup olmadığı hususunda ihtilâf etmişlerdir. Çünkü burada mânâ çarpışmaktadır. Zira bu mal, sade hediye ile belli bir gaye karşılığında sadece nüfuzdan ötürü verilen rüşvet arasında gidip gelmektedir. Kıyasî benzerlik çarpıştığı zaman, eğer haber ve eserler çarpışan taraflardan birini takviye ederlerse, o tarafı tercih etmenin gerekliliği meydana çıkmış olur. Oysa haberler bu hususta tehdidin şiddetli oluşuna delalet etmektedirler.
Nitekim Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
Halk üzerine bir zaman gelecektir ki, o zamanda haram hediye ismiyle helâl kılınacaktır. Katl de ibret bahanesiyle helâl sayılacaktır. Halk tabakası ibret alsın diye hiçbir şeyden haberi olmayan suçsuz insanlar öldürülecektir!109
İbn Mes'ûd'dan 'haram' ile tefsir ettiğimiz suht kelimesinin mânâsı sorulduğunda şöyle demiştir: 'Kişi, herhangi bir kimsenin ihtiyacını yerine getirdiğinde kendisine hediye olarak verilen mal demektir'.
İbn Mes'ûd 'Kişi zahmetsiz bir kelime ile karşısındaki insanın ihtiyacını yerine getirip karşılığında hediye alır veya esasında o kelimeyi karşısındaki adamın lehinde teberru yoluyla sarfeder, herhangi bir ücret kastını taşımazsa, sonra o kelimeye karşılık olarak birşey alması caiz değildir' mânâsını kastetmiş olabilir. İşte bu şekillerde alınan bir hediye 'suht'tur.
Mesruk110, herhangi bir bir kimsenin lehinde şefaatte bulundu. İşi görülen adam, kendisine bir cariye hediye etmek istedi. Bunun üzerine Mesruk cariyeyi sahibine geri çevirmekle beraber kızarak şunları söyledi: 'Eğer ben senin kalbindekini bilseydim, ihtiyacın için bir kelime dahi sarfetmezdim. Bundan böyle, geri kalan kısım için bir kelime dahi konuşup şefaatte bulunmayacağım'.
Tavus b. Keysan'a 'Sultana verilen hediyelerin hükmü nedir?' diye sorulduğunda, 'Katıksız haramdır' diye cevap vermiştir.
Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) iki çocuğunun beytülmal'den borç aldıkları malın kârının yarısını onların elinden alıp 'Benim çocuklarım olduğunuz için size o mal verilmiştir!' demiştir. Çünkü Hazret-i Ömer o malın kendilerine siyasî nüfuzu için verilmiş olduğu kanaatinde idi.
Ebû Ubeyde Âmir b. Cerrah'ın zevcesi, Roma İmparatoriçesine şişe içinde güzel bir koku hediye etti. İmparatoriçe de karşılık olarak kıymetli bir mücevheri kendisine gönderdi, Hazret-i Ömer o mücevheri Ebû Ubeyde'nin hanımından aldırıp beytulmal'ın lehine sattı. Ondan ancak hediye ettiği esansın parası kadarını kendisine iade etti. Diğerini beytulmal'e gönderdi.
Cabir ile Ebû Hüreyre şöyle demiştir: 'Sultanlara verilen hediyeler, ihanetle devletin ve milletin malından çalınan mallardır'.
Ömer b. Abdulaziz, kendisine gönderilen hediyeyi geri çevirdiği zaman hazır bulunanlar şöyle dediler:
- Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) hediyeyi kabul ediyordu. (Sen neden kabul etmiyorsun?)
- O verilen mal Allah Rasûlü için hediyeydi. Bizim için ise rüşvettir.
Yani o malı veren Allah Rasûlü'nün siyasî nüfuzundan istifade etmek için vermiyordu. Onun peygamberlik vasfından istifade etmek ve bu yolda kendisine yaklaşmak için veriyordu. Fakat bize ancak siyasî nüfuzumuzdan ötürü verilmektedir.
Bütün bunlardan daha büyük olanı Ebû Humeyd111 es-Saidî'nin anlattığı şu hâdisedir: Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) bir valiyi Yemenli Ezd kabilesinin zekâtlarını toplamak üzere Yemen'e gönderdi. Giden zat, vazifesini yapıp dönünce, getirdiklerinin bir kısmını yanında bırakarak gerisini Rasûlüllah'a teslim etti: İşte bu sizindir! Bu ise bana hediye verilmiştir!' dedi. Bunun üzerine Allah'ın Rasûlü (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu:
Eğer doğruysan neden babanın ve annenin evinde oturup gelecek hediyelerin kendiliğinden sana ulaşmasını beklemedin? Ne oluyor ki herhangi birinizi memur tayin ettiğimde çıkıp da 'Bu sizindir, şu ise benim için hediye edilmiş bir maldır' diyor? Acaba o adam neden annesinin evinde oturduğunda, hediyesi kendisine gelmedi? Nefsimi kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim, içinizden biri, hakkı olmadığı halde bir şeyi alırsa, kıyâmet gününde o aldığı şeyi sırtlayarak Allah'ın huzuruna gelecektir, içinizden biri kıyâmet gününde bağıran bir deveyi veya böğüren bir sığırı veya meleyen bir koyunu sırtlayıp Allah'ın huzuruna gelmesin!112
Bunu söyledikten sonra ellerini, koltuklarının beyazlığı görünecek derecede kaldırarak şu dilekte bulundu:
Ya rabbî! Vazifemi tebliğ ettim mi?
Bu şiddet ve tehditler sabit olduğu zaman, kadı ve valiye uygun olan hareket, nefsini annesinin ve babasının evinde farzetmektir. Eğer vazifesinden azlolunduktan sonra annesinin evinde olduğu halde kendisine verilecek birşey el'an veriliyorsa kabul etmelidir. Yani valilik zamanında da bu hediyeyi kabul etmesi caiz olur. Fakat ancak siyasî nüfuzundan ötürü kendisine verildiğini biliyorsa, kabul etmesi haramdır. Dostlarının hediyelerindeki durumlarını doğru dürüst çözemediği, vazifesinden azledildiği takdirde yine verecekler mi vermeyecekler mi diye kestiremediği takdirde şüpheli olur. Bu bakımdan şüphelilerden sakınması gerekir.
Helâllere ve haramlara ilişkin bu bölüm, Allah'ın inayeti, hamdı, minneti ve güzel tevfikiyle tamamlanmış bulunuyor. Allah herşeyi en iyi bilendir!
108) Cu'lenin misâli Zeyd'in Amr'a gidip 'Mektubumu Bekir'e verip cevabını bana getirirsen sana yüz lira vereceğim' demesi gibidir. Amr, ancak bu vazifeleri gördükten sonra bu parayı hakeder.
109) İmâm Irâki bu hadisin aslına rastlamadığını kaydeder.
110) Aslen Hemedanlı olup Kûfe'de ikamet ederdi, Künyesi Ebû Âişe'dir. Hazret-i Aişe validemiz (radıyallahü anh) onu küçük iken evlât edinmişti. Bu zat İbn Mes'ûd'un büyük talebelerinden biridir. Hazret-i Ebû Bekir'in arkasında namaz kılmış, Hazret-i Ömer, Hazret-i Ali ve Zeyd b. Sâbit ile görüşmüştür.
111) Ensar'dan Medineli bir zattır. Ashâb-ı Kiram'dandır. İsmi Abdurrahman veya Münzir b. Sa'd b. Malik’tir. Hazrec kabilesindendir. Vakidî'nin rivâyetine göre Muaviye'nin hilâfetinin sonunda veya Yezid'in saltanatının başında vefat etmiştir.
112) Buhârî