18 - SEMÂ' VE VECD |
1. Giriş
Velilerinin kalplerini sevgisinin ateşiyle yakan, cemâlinin müşahedesi ve huzuruna varmak şevkiyle ruhlarını ve himmetle rini köle edinen Allah'a hamdolsun! O Allah ki, veli kullarının göz ve basiretlerini huzurunun cemâlini mülahaza etmek üzere vak fetmiştir. Öyle ki, o kullar visal ruhunun heva-i nesiminden ötürü sarhoş olmuşlardır. Onların kalpleri celilin azameti nûr ve re vakını mülahaza etmekten ötürü kendinden geçip şaşkına dönmüştür. Onlar dünya ve âhirette O'ndan başka birşey görmemektedirler. Dünya ve âhirette O'ndan başkasını hatırlayıp an mamaktadırlar. Eğer gözlerine bir sûret ilişirse, basiretleri derhal o sûreti yaratana ve o şekilde onu tasvir edene geçip onu seyrederler. Eğer kulaklarına herhangi bir nağme gelirse, kalpleri derhal sevgiliyi hatırlar. Eğer heyecan verici şevke getirici, sevindirici, üzücü, vecde getirici, ıztırap verici veya korkutucu bir ses kulaklarına gelirse, şüphesiz ki O'ndan başka sığınacakları merci ol maz. Ancak O'nunla sevinirler. Onlar ancak O'ndan ötürü ızdırap çekerler, O'nun için mahzun olurlar. Onların iştiyakı ancak O'nun nezdindeki ebedî nimettir. Hareketleri ancak O'nun içindir. Gezintileri ancak O'nun faziletleri etrafında olur.
Bu bakımdan dinlemeleri, kulak vermeleri de O'nadır. Zira O onların basiretle rini ve kulaklarını kendisinden başka herşeye kapatmıştır, dostluğuna seçtiği kullar onlardır. Esfiya ve seçkin kullarının arasından onları seçmiştir.
Salat ve selâm O'nun risaletiyle vazi feli olarak gönderilen Hazret-i Peygamber'e, hakkın önder ve rehberleri olan âline ve ashâbına olsun!
Kalpler ve sırlar esrarın hazineleri ve cevherlerin merkezleri dirler. Ateşin demir ile taşta gizlendigi gibi, cevherler de oralarda gizlenmiştir. Suyun toprak ile taşlar arasında gizlendiği gibi cev herler de o kalp ve sırlarda gizlenmiştir. O gizli cevherleri açığa çıkarmanın yolu ancak semânın çıkışlarıdır. Kalplere, ancak se mâların dehlizinden varılır.
Bu bakımdan vezinli, kafiyeli ve lezzet verici nağmeler oradan çıkar, oranın iyilik veya kötülüklerini açığa çıkarır. Bu bakımdan ancak hareket anında kalbin içeri sinde saklı bulunanlar kalpten çıkıverir. Tıpkı kabın sadece içindekini dışarıya sızdırdığı gibi. . .
Bu bakımdan semâ kalp için şaşmaz bir mihenk taşıdır. Konuşan bir miyardır. Semâ'nın nefesi kalbe varır varmaz kalpte hâkim bulunan durum derhal harekete geçer. Kalplerin tabii olarak duyduklarına muti oldukları ve duyu lan nağmelerin gelişiyle kalplerdeki gizli durumların meydana çıktığı zaman da o nağmelerle kalplerin kötülükleri keşfolunup iyilikleri belirir. (Bunun için) semâ ve vecd hakkındaki hükmü açıklamak, semâ ve vecd'de bulunan fayda ve âfetleri beyan etmek, burada müstehab olan âdâb ve durumları, semâ ve vecd'in mah zurlarından mı veya mübahlarından mı olduğu hususundaki ulemanın ihtilafını belirtmek farzoldu.
İşte biz bunu iki bölümde izah edeceğiz.
18-1
Birinci bölüm: Semâ'nın mübahlığı hakkında ulemanın ihtilafı
İkinci Bölüm: Semâ'nın âdâbı ve tesiri
1) Sema: Dönmek, işitmek, çalgıyla cemiyyet etmek ve ayarlamak; Vecd: Aklm gitmesi, üzüntülü olmak, muhabbet ve iştiyakın selbedilmesi. (Ahterî)
2. Semâ'nın Mübahlığı Hakkında Ulemanın İhtilafı
2. Semâ'nın Helâl Olup Olmadığı Hakkında Âlimlerin ve Mutasavvıfların Görüşleri
Semâ bir başlangıçtır. Semâ'nın meyvesi olarak kalpte bir hâl meydana gelir. Buna vecd adı verilir, vecd de azaların harekete geçmesini sağlar. O hareketler intizamlı bir şekilde olmazsa böyle bir harekete ızdırab adı verilir veya intizamlı bir şekilde olursa ona da tasfik (el çırpma) ve raks adı verilir. Bu bakımdan biz önce semâ'nın hükmüyle işe başlayalım.
I. Derece
Biz bu husustaki mezheplerin ve meşreplerin hakikatini izah edici sözleri nakledecek, sonra bunun mübah olduğuna dair delilleri zikredecek, sonra da haram olduğunu iddia edenlerin delille rine cevap vereceğiz.
Mezheplerin Görüşleri
Kadı Ebû Tayyib Taberî, İmâm-ı Şâfiî, İmâm-ı Mâlik, Ebû Hanîfe, Süfyân es-Sevrî ve bir topluluktan birtakım tabirler hikâye ederek bu tabirlerle bu zatların semanın haram olduğu görüşünde olduklarını istidlal etmiştir.
İmâm-ı Şâfiî Âdâb'ul-Kaza adlı eserinde şöyle der: 'Teganni bâtıla benzer ve mekruh bir lehviyattır. Fazlasıyla teganni yapan bir kimse sefih (akılsız) sayılır. Şahitliği reddedilir'.
Kadı Ebû Tayyib şöyle demiştir: 'Kişinin mahremi olmayan bir kadından nağme dinlemesi, hiçbir durumda -ister kadın açıkta, ister perdenin arkasında bulunsun, ister hür olsun, isterse cariye-Şâfiî ulemasına göre caiz değildir'.
Kadı Ebû Tayyib, İmâm-ı Şâfiî'nin 'Cariyenin sahibi onu dinlemek için halkı bir araya topladığı zaman sefih sayılır ve şahitliği reddedilir! dediğini nakletmiştir.
Yine rivâyet olunduğuna göre İmâm-ı Şâfiî, Kaval'a üflemeyi mekruh görerek demiştir ki: 'Bunu zındıklar, halkı Kur'ân oku maktan alıkoymak için icat etmişlerdir'.
İmâm-ı Şâfiî (radıyallahü anh) dedi ki: 'Haberden anlaşılıyor ki, dama (nerd) 2 oynamanın keraheti, lehv aletlerinin herhangi birisiyle oynamanın kerahetinden daha fazladır. Ben satranç ile de oyna mayı sevmem. (Satranç ile şartsız oynamak Şâfiî mezhebine göre mübahtır) . Halkın oynadığı her oyunu kerih görürüm. Çünkü oyun, dindarların ve mürüvvet sahiplerinin sanatı değildir'.
İmâm Malik ise teganniyi yasaklayarak şöyle demiştir: 'Kişi bir cariyeyi satın aldığı zaman o cariyenin muganniye (şarkıcı) olduğunu görürse, eski sahibine iade edebilir!' Bu görüş aynı zamanda İbrahim b. Sa'd hariç bütün Medinelilerin görüşüdür.
Ebû Hanîfe de teganniyi kerih görür, teganni dinlemeyi günah sayardı. Süfyân es-Sevri, Hammad, İbrâhîm Nehaî, Şa'bî ve diğer Kûfe âlimleri de İmâm-ı Âzam'ın görüşündedirler. İşte buraya kadar söylediklerimizin hepsini Kadı Ebû Talib Taberî nakletmek tedir.
Ebû Talib el-Mekki ise, bir cemaat âlimden teganni dinlemenin mübah olduğunu naklederek şöyle demiştir: Ashâb-ı kiramdan Abdullah b. Cafer, Abdullah b. Zübeyr, Muğire b. Şu'be, Muaviye ve başkaları da şarkı dinlemişlerdir'. Ebû Talib el-Mekki devamla 'Sahâbe ve tabiînden selef-i salihînin çoğu bunu yapmıştır' dedik ten sonra şunları da ilave etti: 'Hâlâ da bizim Mekke'de Hicaz aha lisi senenin en faziletli günlerinde şarkı dinlemektedirler. Mesela Allahü teâlâ'nın kullarını zikrini yapmaya davet ettiği teşrik günleri gibi belli günlerde semâyı dinlerler. Mekkeliler gibi Medine halkı da zamanımıza kadar şarkı dinlemeye devam etmektedirler. Biz Kadı Ebû Merva'a yetiştik. Onun birkaç cariyesi vardı. Halka şarkı okurlardı. Onları sûfîlere şarkı söylemek için tahsis etmiştir'. 3
Ebû Tâlib der ki: 'Ata b. Ebi Rebah'ın iki cariyesi vardı. Onlar söylerler, Ata'nın arkadaşları da onları dinlerdi'.
Sâlim'in oğlu Ebul-Hasan'a şöyle denildi: 'Sen nasıl semâ'yı münker görürsün? Oysa Cüneyd-i Bağdadî, Sırrî es-Sakatî ve Zunnûn-i Mısrî dinlerlerdi'. O zat cevap olarak dedi ki: 'Ben nasıl semâ'yı inkâr ederim? Zira benden daha hayırlı kimseler onu hem dinlemiş ve hem de caiz görmüşlerdir. Cafer-i Tayyar'ın oğlu Abdullah dinlerdi. Ben ancak semâ içinde yapılan oyun ve lehvi inkâr ediyorum!'
Yahya b. Muaz şöyle demiştir: 'Biz üç şeyi kaybettik. Artık onları görmüyoruz ve onların hergün eksildiğini görüyoruz: Haramdan korunmakla beraber güzel yüzlülük, diyanetle beraber güzel söz, vefakarlıkla beraber güzel arkadaşlık'.
Ben bazı kitaplarda bu sözün Haris el-Muhasibî'den hikaye edildiğini gördüm. Bu sözde Haris el-Muhasibî'nin zühd ve tak vasına ve dindeki çalışma ve gayretine rağmen semâi caiz gördüğüne delil vardır.
Ebû'Talib el-Mekki der ki: İbn Mücâhid, semâ' sız hiçbir davete icabet etmezdi'. 4
Birçok kimseden hikâye ediliyor ki, bu zat şöyle demiştir: -Biz bir davette bir araya geldik. Bizimle beraber Meni'nin torunu Ebû Kasım, Ebû Bekir b. Ebî Dâvud ve İbn Mücâhid, emsalleriyle beraber bulunuyorlardı. Semâ hazırlandı. Bunun üzerine İbn Mücâhid, Meni'nin torununu, Ebû Bekir b. Ebî Dâvud'u dinlesin diye kışkırttı. Ebû Bekir b. Ebî Dâvud dedi ki: Babam, Ahmed b. Hanbel'den onun semâ'ı kerih gördüğünü rivâyet etti. Babam da bundan dolayı şarkı dinlemeyi kerih gö rürdü. Bu bakımdan ben de babamın mezhep ve meşrebi üzerinde yim ve kerih görürüm! Bunun üzerine Meni'nin torunu Eb Kasım dedi ki:
- Benim dedem Meni ise, İmâm-ı Ahmed'in oğlu Salih'den rivâyet etti ki, Salih'in babası (İmâm-ı Ahmed) İbn Habbaze'nin5 şarkısını dinlerdi.
Bunun üzerine İbn Mücâhid şöyle dedi: 'Sen babanı bir tarafa bırak'. Meni'nin torununa da 'Sen de dedeni bir tarafa bırak' dedi. Şimdi sorarım: 'Ey Meni'nin torunu Ebû Bekir? Şiir okuyan hakkındaki fikrin nedir? Haram mı?'
- Hayır!
- Güzel sesli ise, şiir okuması kendisi için haram mı?
- Hayır!
- Acaba okuyup uzatırsa, uzaması gerekeni kısaltır, kısalması gerekeni uzatırsa haram olur mu?
- Ben bir şeytanla başa çıkamıyorum. Nerede ikisiyle başa çıkayım?
Ebû Talib el-Mekki der ki: Ebul-Hasan Askalanî, Allah'ın veli kullarındandı. Şarkı dinler ve dinlediği anda da cezbeye kapılırdı. Bu zat hakkında bir kitap yazdı. Teganniye hücum edenlere bu kitabında hücum etmektedir. Böylece evliyadan bazıları teganniyi inkâr edenler aleyhinde kitaplar telif etmişlerdir.
Bir şeyh şöyle dedi: Ben (Ebû Abbas) , Hızır'ı gördüm. Kendisine 'Arkadaşlarımızın hakkında ihtilaf ettikleri şarkı dinlemek hakkındaki fikriniz nedir?' diye sordum. O da cevap olarak dedi ki: 'Teganni, kaygan ve dalgasız bir taştır ki, onun üzerindE ancak âlimlerin ayakları yer tutar!'
Mümşâd Dineverî şöyle der:6 'Ben Hazret-i Peygamberi (sallâllahü aleyhi ve sellem) rü yamda gördüm ve 'Ey Allah'ın Rasulü! Şu semâ'da senin hoş görmediğin birşey var mı?' dedim. O da şöyle buyurdu: 'Hiçbir şeyini inkâr etmiyorum. Fakat onlara söyle; onu Kur'ân ile açsınlar ve Kur'ân ile kapatsınlar'.
Tahir b. Bilâl el-Hemedanî el-Verrak şöyle anlatır:
Ben, deniz kenarındaki Cidde camiinde itikafta bulunuyor dum. Bir gün mescidin bir kenarında şiir söyleyip dinleyen bir topluluk gördüm. Kalben onların yaptıklarından hoşlanmadım ve kendi kendime dedim ki: 'Allah'ın mabedlerinden birinde nasıl bunlar şiir okurlar' O gece Hazret-i Peygamberi rüyamda gördüm. Onların toplandığı cami köşesinde oturuyordu. Yanında Hazret-i Ebû Bekir Sıddîk vardı. Baktım ki, Ebû Bekir birşeyler söylüyor. Hazret-i Peygamber da onu dinliyor. Adeta Ebû Bekir'in sözüyle vecde gelen bir kimse gibi elini göğsüne koyuyor. Bu manzaradan sonra kendi kendime dedim ki: 'Şiir dinleyen bu kimseleri bir daha hor görmek benim için uygun değildir. İşte Hazret-i Peygamber dinliyor. Ebû Bekir de söylüyor'. Bu esnada Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) bana dönerek şöyle dedi: 'Bu haktan bir parçadır'.
Cüneyd-i Bağdadî şöyle demiştir: 'Şu topluluğun üzerine üç yerde Allah'ın rahmeti iner: a) Yemek zamanında. Çünkü onlar ancak muhtaç oldukları zaman yerler, b) İlim müzakeresi ha linde. Çünkü onlar ancak sıddîkların makamları hakkında müza kere edip konuşurlar, c) Semâ anında. Çünkü onlar ancak vecd ile dinlerler ve ancak hakikate varırlar'.
İbn Cüreyc semâ'ı ruhsatlı görüyordu. Kendisine 'Acaba ruh satlı gördüğün bu semâ kıyâmet gününde senin sevaplarının içinde mi, yoksa günahlarının içinde mi olacaktır?' denilince, şöyle dedi: "Ne sevaplarımın ne de günahlarımın içindedir. Çünkü lağva benzer. Lağv hakkında ise Allahü teâlâ şöyle demektedir: 'Allah sizi yeminlerinizdeki lağvdan ve yanılmadan dolayı so rumlu tutmaz (Bakara/225) "
İşte buraya kadar teganni dinlemek hususunda nakledilen görüşleri zikrettik. Taklidde hakikati arayan kimse, ne kadar delil bulmaya çalışırsa, mutlaka onun gözüne bu sözlerin çarptığı görü lecektir. Böylece o hayretler içerisinde kalacak veya kendi isteğiyle birtakım sözlere meyledecektir. Bütün bunlar kusur ve acizliktir. Belki kişinin hakkı özel yolundan araması uygundur. Bu da ancak haram ve helâlin kaynaklarında araştırma yapmak sûretiyle mümkün olur. Nitekim ilerideki bahislerde bunu zikredeceğiz.
2) Nerdeşir, nerd dedikleri bir oyundur. Bu oyunu Sâsâni padişahlarından Şapur b. Erdeşir icad etmiştir. (Ahterî)
3) İsmi Muhammed b. Osman'dır. Aslen Medineli olan bu zat Mekke'de otururdu. H. 241 senesinde vefat etmiştir.
4) İbn Mücâhid veya kelâmcıların şeyhi Ebû Abdullah b. Mücâhid olabilir. Bu zat H. 324 senesinde vefat etmiştir.
5) Adı Muhammed b. Abdullah b. Yahya b, Zekeriyya'dır. Künyesi Ebû Bekir el-Bağdadî'dir. Kendisi şairdi. Ahmed b. Hanbel'in oğlu Salih der ki: 'Ben semâyı severdim, babam ise kerih görürdü. İbn Habbaze bir gece benim yanımda babam uykuya dalmcaya kadar durdu. Ondan sonra şarkıya başladı. Babamın evin üst katındaki hareketini hissettim. Üst kata çıkınca İbn habbaze'nin şarkısını dinlediğini, sanki orada raksedercesine gezdiğini müşahede ettim7. (Bkz. İthâfu's-Saâdet'il Muttakîn)
6) İsmi Muhammed b. Hüseyin, künyesi Ebû Ali olan bu zat Cüneyd-i Bağdadî'nin talebesidir. Kuşeyrî'ye göre H. 399 senesinde vefat etmiştir.
3. Semâ'nın Mübah Olduğuna Dair Deliller
Kişinin 'teganniyi dinlemek haramdır' sözünün mânâsı 'Allah bundan dolayı ceza verecektir' demek ise, mücerret akılla bilinmeyen, aksine ayet ve hadîsten bilinebilecek bir hükümdür. Şer'î meselelerin bilinmesi ancak nassa hasredilmiştir veya nass ile sabit olan bir şeyin üzerine kıyas edilir. Nasstan gayem; Hazret-i Peygamberin sözü veya fiiliyle açığa vurduğu hakîkat demektir. Kıyastan gayem, Hazret-i Peygamberin söz ve fiillerinden anlaşılan mânâ demektir. Eğer birşey hakkında nass yoksa ve nass ile sabit olan birşeyin üzerine kıyas etmesi de doğru değilse, o şeyin haram olduğunu söylemek bâtıl ve fasittir ve o diğer mübahlar gibi işlenmesinde hiçbir sakınca olmayan bir fiil olarak kalır. Semâ'nın haram olduğuna ne herhangi bir nass, ne de kıyas dela let eder. Bunun hakikati haramlığma meyledenlerin delillerini ce vaplandırdığımız zaman açığa kavuşacaktır. Ne zamanki onların delillerine verilen cevap tamamlanırsa, o şekildeki hareket bu ga yeyi isbat etmeye yeterli olacaktır. Fakat bu sözü açarak deriz ki: Nass ve kıyas birlikte semânın mübah olduğuna işaret etmiştir,
Kıyas'a gelince, tegannide birtakım mânâlar bir araya gelmiştir. O mânâları önce teker teker tedkik etmek, sonra tü münü tedkik etmek uygun olur. Çünkü tegannide güzel, mevzun, mânâsı anlaşılan ve kalbi harekete geçiren bir ses vardır. En belir gin ve toplayıcı vasfı güzel ses olmasıdır. Sonra güzellik, mevzun veya gayri mevzun diye iki kısma ayrılır. Mevzun da şiirler gibi anlaşılır. Cansızların ve insan dışında kalan diğer canlıların sesleri gibi anlaşılmaz bölümlere ayrılır. Güzel olmak hasebiyle güzel ses dinlemeye gelince, bunun haram sayılması hiç de uygun değildir. Belki hem nassla, hem de kıyasla dinlenmesi helâldir.
Kıyas'a gelince, bu güzel ses, dinlemek hassasının lezzetlen mesine dönüşür. Bu da kendisine mahsus mânâsının idrak edilip kavranmasıyla hasıl olur. İnsanoğlunun aklı ve beş tane de du yusu vardır. Her hassanın idraki vardır. O hassanın müdre kâtında lezzet vereni vardır, Bu bakımdan bakışın lezzeti, güzel yüz, akar su ve yeşillik gibi güzel görünen şeylerdedir.
Kısacası diğer güzel renkler ki bulanık, çirkin ve istenilmeyen renklerin tersi olurlar ve onlar bakışın lezzetidirler. Koklamak için de güzel kokular vardır. Bunlar da çirkin ve pis kokuların karşılığıdır. Tatmak için lezzetli şeyler, yağlı, tatlı, mayhoş gibi lezzetler vardır. . .
Bunlar tabiatın nefret edip kaçtığı acılığın tersi ve karşılığıdır. Temas içinde yumuşaklık ve uygunluğun lezzeti vardır. Bu da sertlik ve katılığın karşılığıdır. Akıl için ilim ve ma rifetin lezzeti vardır. Bu da cehalet ve hamakatın tersi ve karşılığıdır.
İşte böylece kulak ile idrak edilen sesler de bülbül ve çalgı aletlerinin sesleri gibi lezzetli, merkep ve benzeri hayvanların anırması gibi çirkin kısımlara ayrılır. Şu kulak duyusunun kıyas ve lezzetinin sair duyular ve lezzetlerden daha açık ve zahir kılınması sanatın acaipliklerinden değil midir?
Nassa gelince, güzel sesin dinlenmesinin mübah olmasına, Allahü teâlâ'nın güzel sesle kullarına minnet etmesi işaret eder. . Zira Allahü teâlâ şöyle buyurmaktadır:
Allah yarattığı şeylerde dilediği kadar (vasıflar) artırır. (fatır/1)
İşte bu ayetin tefsirinden Allah'ın dileğiyle artırılanın güzel ses olduğu söylenmiştir.
"Allahü teâlâ, gönderdiği peygamberlerin hepsine güzel ses vermiştir. 7
Yemin ederim, Allahü teâlâ, Kur'ân okuyan güzel sesli bir kişiyi, cariyesinin tegannisine meftun olan bir kimsenin ca riyesini dinlemesinden daha istekli bir şekilde dinler. 8
Hadis-i şerifte, Hazret-i Dâvud'un medh-u senasını yapmak sade dinde Dâvud'un nefsi için ağladığında ve Zebûr okuduğunda güzel sesli olduğu için insanların hatta cinlerin, vahşi hayvanların ve kuşların bile onun sesini dinlemek için bir araya geldikleri bildi rilmiştir. 9 Öyle ki bazı zamanlar Hazret-i Dâvud'un meclisinde dörtyüz kişinin can verdiği bile olurmuş. . . .
Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) ashâbından Ebû Musa el-Eş'arî'yi överek şöyle buyurmuştur:
Gerçekten ona Âl-i Dâvud'un mezamirinden bir mizmar ve rilmiştir. 10
Seslerin en çirkini elbette ki eşek sesidir' (Lokman/19) ayeti, mefhumuyla güzel sesin memduh olduğuna işaret eder. Eğer gü zel ses ancak Kur'ân okumakta kullanılması şartıyla mübah olur demek caiz olsaydı, böyle diyen bir kimsenin bülbülün sesini din lemeyi de haram sayması gerekirdi. Çünkü o da Kur'ân okumak tan değildir. Mademki, gâfil ve mânâsız bir sesin dinlenilmesi ca izdir, acaba neden kendisinden hikmet ve doğru mânâlar anlaşılan bir sesi dinlemek caiz olmasın? Oysa 'şiirin bir kısmı muhakkak ki, hikmettir' denilmiştir. İşte buraya kadar söy lediğimiz güzel ve tatlı olmak hasebiyle ses hakkındaki düşüncelerdir.
II. Derece
Vezinli ve güzel ses hakkındaki görüşe aittir. Zira vezin, güzelliğin ötesinde bulunan bir mânâdır. Nice güzel ses vardır ki, veznin dışındadır ve nice vezinli ses vardır ki güzel değildir. Vezinli sesler mahreçleri itibariyle üç kısma ayrılır. Vezinli sesler, mezamir, tanbur, kaval, davul ve benzeri gibi ya cansızlardan çıkar veya bir canlının gırtlağından çıkar. O canlı da ya insandır veya bülbül, kumru ve güzel öten kuşlar gibi başka hayvanlardır. Bu ses güzelliğiyle beraber vezinlidir. Başlangıçları, kesişleri ahenkli ve biri diğeriyle uygunluk arzeder. Bundan dolayı dinleyen zevklenir. Seslerde esas, canlıların gırtlaklarıdır. Diğer levh aletleri ise, gırtlakların sesi üzerine vazedilmişlerdir. Bu ise sanatı yaratılışa benzetmektir. Hiçbir şey yoktur ki, sanat ehli sanatlarıyla onun resmine, Allahü teâlâ'nın yarattıklarından misali ol maksızın varmış olsunlar. Bu bakımdan yaratıklardan sanatlar bilinir ve çıkarılır ve sanatkarlar yaratıkları taklid etmişlerdir.
Bunun izahı oldukça uzundur. Bu bakımdan bu seslerin hoş oldukları için haram olmaları muhaldir. Zira bülbülün ve diğer kuşların seslerinin haram olduğuna hiç kimse kail değildir. Oysa hançere ve boğazlar arasında hiçbir fark yoktur. Cansız ve canlılar arasında fark yoktur. (Ha bülbülün hançeresinden çıkmış, ha in sanın) . Bu bakımdan insanın isteğiyle diğer cisimlerden çıkan sesleri bülbül sesine kıyas etmek uygundur.
İnsanın hançeresinden çıkan veya kavaldan çıkan davul, tef ve benzerlerinden çıkan sesler gibi. . .
Bu saydıklarımızdan ancak me lahi aletleri, evtar (yaylı sazlar) ve şeriatça menedilen mezamirler bu hükmün dışındadır. Zira onlar insanoğlu keyf aldığı için yasak lanmış değildirler. Bunlar sadece insanoğlunun kendilerinden zevklendiği için yasaklanmış olsaydı, o zaman insanoğlunun zevk aldığı herşey bunlara kıyas edilerek yasaklanmalıydı. Fakat içkiler haram edildi. Halkın içkilerdeki alışkanlığı içki hususundaki ya sakta mübalağaya kaçmayı gerektirdi. Hatta içkiler ilk yasak landığında içkilerin küplerinin de kırılması emredildi. Bununla beraber içmenin şiar ve alâmetinden olan herşey haram edildi ki onlar da yaylı sazları ve mezamir'i tek başına çalmaktır. Bu bakımdan yaylı sazlar ve mezamirin çalınmasının haram olması, içkiye ittibaen olmuştur. Nitekim yabancı bir kadın ile tek başına bir yerde kalmak zinanın başlangıcı olduğu için haram kılındığı gibi. . . ön ve arka organların bitişiği olduğu için insanın baldırına bakmanın haram olduğu gibi. . . İçkinin azı her ne kadar sarhoş etmese de haram edilmiştir. Çünkü sarhoş edici miktara insanı davet eder Hiçbir haram yoktur ki, onun etraflarında gezilen bir alanı (korusu) olmasın. O haramdan ötürü haramlık hükmü o alana girmeye de şamil olmuştur ki orası haram için koruyucu bir yer olsun ve haramın etrafında yasak bir bölge teşkil etsin.
Nitekim Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
Her padişahın bir korusu vardır. Allahü teâlâ'nın da giril mez korusu haramlardır. 11
Bu bakımdan yaylı saz ve mezamir denilen aletlerin çalınması üç illetten ötürü içkinin haram ilan edilmesine tâbi olarak haram kılınmıştır:
1. Bu aletleri çalmak, insanı içkiye davet eder. Zira bu aletlerden alman zevk, ancak içki içmek sûretiyle tamamlanır. İşte bu illetten ötürü içkinin azı da haram kılınmıştır.
2. Bu aletlerin çalınmasının haram olması pek yakında içki içmeyi terkeden kimseler hakkındadır. Çünkü bunları çalmak içki meclislerini hatırlatır. Dolayısıyla içki içmenin sebebi olur.
Hatırlamak ise, şevkin iteleyiciliğine sebep teşkil eder. Şevkin itele yiciliği kuvvetlendiği zaman, o fiili yapmanın sebebi olur. İşte bu illetten ötürü ziftlenmiş kap, hanteme (testi veya yeşil testi) ve nakir (ağaç kökünden olup içinde hurma şarabı yapılan kap) denilen kaplarda şerbet yapmak yasaklanmıştır. Bunlar şarap yapmaya mahsus ve onun için hazırlanmış kaplardır. Bunun mânâsı şu demektir: Bunları görmek insana içkiyi hatırlatır.
Bu ikinci illet, birinci illetten ayrılır. Zira bu ikinci illette hatırlamakta herhangi bir zevk yoktur; zira içki kadehlerini ve kaplarını görmekte bir lezzet yoktur. Bunların haram oluşu, in sanoğluna içkiyi hatırlatıyor olmaları nedeniyledir. Bu bakımdan eğer şarkı dinlemek, insanı âdeti olduğundan dolayı içki içmeye teşvik edecek derecede içmeyi hatırlatıyorsa ve öyle bir şarkı ile be raber içki içmek de daha önceden dinleyenin âdetiyse böyle bir kimse dinlemekten menedilmiştir ve menedilmesinin sebebi de sadece bu illettir.
3. Şarkı dinlemek için bir arada toplanmaktır. Çünkü şarkı dinlemek için bir araya gelmek fısk ve fücur ehlinin âdetidir! Bu bakımdan onlara benzemekten menedilir. Çünkü kendisini bir kavme benzeten bir kimse o kavimden olur. 12
Bu illetten ötürü biz, eğer sünnet bid'atçıların şiarı (alâmet-i farikası) olmuş ise, Sünnet'in terkedilmesine taraftarız. Böyle yapmamız ehl-i bid'ata benzemekten korkmamızdan kaynaklanır. Bu illetin aynısıyla, kube denilen ortası ince, iki tarafı geniş uzunca davulu çalmak haram olmuştur. Çünkü kendilerini kadınlara benzeten muhan nes erkekler bunu çalmayı âdet edinmişlerdir.
Eğer buradaki benzetme ameliyesi olmasaydı, bu gibi davulları çalmak, hacca gidenlerin ve savaşa gidenlerin uğurlanmasında çalınan davullar gibi olurdu. Bu illetten dolayı deriz ki, eğer bir cemaat bir araya gelir, bir meclisi süsler içki aletlerini ve kadehle rini hazırlar, o kadehlere sekencebin denilen (sirke ile baldan veya süt ile şekerden yapılmış olan) maddeyi koyarlarsa, kadehleri dağıtan birini saki tayin ederlerse o saki de onlara bu şerbeti içi rirse, onlar da sakinin elinden alıp bu şerbeti içerse, biri diğerine içkiciler arasında âdet olan kelimelerle (şerefine gibi) söylerse (sadece benzetmeden ötürü) bu şerbet onlara haram olur!
Her ne kadar içilen madde haddi zatında mübah ise de, yine de bu şekildeki hareketten dolayı haram olur. Çünkü böyle yapmakta fesad ehline benzeme arzusu vardır. Sadece bu illetten ötürü önünden açık bulunan ve heba denilen elbiseyi giymek, başın bir kısmını traş edip bir kısım saçı tepesinde bırakmak, böyle yap manın fısk ve fücur ehlinin âdeti olan bir memlekette yasak lanmıştır. Fakat Maveraünnehir'de kebayı giymek ve başını bu şekilde traş etmek yasak değildir. Çünkü o memlekette salih ve ehl-i takva kimseler böyle yaparlar.
İşte bu mânâlardan ötürü mizmar-ı ırakî, ud, seng (zenc, zel) ruhbab (saz) berbut (bir çalgı aleti) ve başkaları gibi yaylı saz çeşitlerinin hepsi haram kılınmıştır. Bunlardan başka aletler bunlar gibi değildir. Çobanların, hacıların ve davulcuların şahini, da vul, kamıştan yapılmış kaval ve içkicilerin âdeti olmayan ve güzel vezinli sesler çıkaran her alet gibi. . . Çünkü bütün bunların içki ile ilgisi yoktur. Onları çalmakla içki hatırlanmaz ve onların çalınması insanı içkiye teşvik etmez ve içkicilere benzemek de bu rada sözkonusu değildir. Bu bakımdan bunlar içki aletlerinin hükmünde değildirler. O halde bunlarda mübahlık esası kuş ve benzerlerinin seslerine kıyas edilerek mahfuz kalır. Derim ki, ha ram kılınan yaylı sazları vezinsiz, ahenksiz ve zevk vermeyecek bir şekilde çalan bir kimseden dinlenirse yine de haramdır. İşte bu izahatla anlaşıldı ki, bunların haram olmasında sadece güzel lez zet ve zevk rol. oynamış değildir. Belki kıyas, bütün güzel seslerin helâl olmasını gerektirir. Ancak helâl edildiğinde herhangi bir fe sad meydana gelenler müstesna.
Nitekim Allahü teâlâ 'De ki: Allah'ın kulları için çıkardığı ziyneti, temiz ve hoş rızıkları kim haram etmiş' (A'raf/32) buyurmaktadır. İşte bu sesler de, vezinli ses oldukları için haram edilemezler. Ancak başka bir arızî ve dış illetten ötürü haram olurlar. Nitekim haram edici arızî illetler bahsinde bu husus gelecektir.
III. Derece
Vezinli ve anlamlıdır. Bu da şiirdir. Şiir, ancak insanın gırtlak ve hançeresinden çıkar. Bu bakımdan kesinlikle mübah olduğuna hükmedilir. Zira burada şiirin güzel sesten ancak anlamlı kaydı fazladır. Anlamlı söz ise, haram değildir. Güzel ve vezinli ses ha ram değildir. Kısımlar haram olmazsa, tümün haram olması ne reden çıkar? Evet, o şiirden anlaşılan mânâya bakılır. Eğer orada mahzurlu bir durum varsa onu nesre veya vezne dökmek ve onunla konuşmak haram olur. İster lahinli, isterse lahinsiz bir şekilde söylensin. Şiir hakkında İmâm-ı Şâfiî'nin söylediği gerçeğin ta kendisidir. Zira kendileri şöyle demiştir: 'Şiir bir kelamdır.
Onun güzeli güzel, çirkini de çirkindir'. (Madem ki) sessiz ve la hinsiz şiir söylemek caizdir, öyleyse sesli ve lahinli söylenmesi de caizdir. Çünkü mübahların kısımları, bir araya geldiği zaman, onun tümü de mübahtır. Mübah ne zaman başka bir mübaha katılırsa, haram olmaz. Ancak bir araya gelen toplamı, kısımların içine sığmayan bir mahzuru taşırsa, o vakit hüküm değişir. Oysa burada bir mahzur da yoktur. Şiir okumak nasıl reddedilebilir? Oysa Hazret-i Peygamberin huzurunda şiir okunmuş13 ve nitekim Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:
Muhakkak şiirin bir kısmı hikmettir. 14
Hazret-i Âişe Lebid b. Rabia'ya ait şu şiiri okumuştur:
Himayelerinde yaşanılan kimseler gittiler.
Uyuzlu deriye benzer bir halefin arasında kalmış oldum.
Sahihayn'da rivâyet edildiğine göre Hazret-i Aişe şöyle anlatır: Hazret-i Peygamber Mekke'den hicret edip Medine'ye geldiğinde Ebû Bekir Sıddîk ve Bilal Habeşî (radıyallahü anh) sıtmaya tutuldular. Medine'de o zaman sıtma hastalığı vardı. Hasta yatağında bulunan babama ve Bilal'e nasıl olduklarım sordum. Babam sıtma nöbetleri geldiği zaman şu şiiri okudu:
Her kişi aile efradının içinde sabahlıyor. Ölüm ise, pabuç bağından ona daha yakındır.
Bilal'in sıtması azaldığı zaman, sesini yükselterek şöyle diyordu:
Keşke bilseydim, o gece gelecek mi ki bir vadide bulunayım ve etrafımda ızhır ve celil otları olsun.
Keşke bilseydim; acaba bir gün ben Mecenne sularına varacak mıyım? Şame ve Tafil dağları bir daha görünecek mi bana?
Aişe (radıyallahü anh) der ki: Onların bu durumunu Hazret-i Peygamber'e haber verdim. Bunun üzerine Hazret-i Peygamber şöyle dua etti:
Yarab! Mekke'yi sevdiğimiz gibi veya daha şiddetli bir şekilde Medine'yi de bize sevdir. 15
Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) mescidi inşa ederken ashâb-ı kiramla beraber mescidin kerpiçlerini taşıyor ve şu şiiri okuyordu:
Bu meyve Hayber'in meyvesi değil! Ey rabbimiz! Bu daha sevap ve daha temiz.
Yine Hazret-i Peygamber, başka bir defasında şöyle demiştir:
Ey Allahım! Hayat, âhiret hayatıdır. Ensar'a ve Muhacirîn'e rahmet et!16
Bütün bunlar Sahihayn'da rivâyet edilmiştir. Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) mescidinde, özel şairi olan Hassan b. Sabit için bir minber kurdururdu. Hassan o minbere çıkıp Hazret-i Peygamberin iyiliklerini veya düşmanlarının kötülüklerini haykırırdı. Hazret-i Peygamber de o zaman şöyle demiştir:
Allahü teâlâ, Hassan'ı Râsûlü'nün meziyetlerini saydığı (veya müdafaasını yaptığı) sürece Rûh'ul-Kudüs ile teyid eder. 17
Nabiğa şiirini okuduğu zaman Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) kendisine şöyle duada bulundu:
Allahü teâlâ senin ağzını bozmasın ve dişlerini kırdırmasın. 18
Âişe (radıyallahü anh) Hazret-i Peygamberin ashâbının, onun yanında şiir oku duklarını, onun da tebessüm ettiğini rivâyet eder. 19
Şerid'in oğlu Amr babasından şöyle dediğini rivâyet ediyor: Ben Hazret-i Peygamber'e Ebû Sait'in oğlu Ümeyye'nin şiirlerinden yüz be yit okudum. Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) onları dinlediği zaman 'artır' diye sesleniyordu. Sonra şöyle dedi: 'Nerde ise bu adam, şiirinde müs lüman olmaya yaklaşmıştır'. 20
Enes'ten rivâyet edilir ki, Hazret-i Peygamber'e yolculukta develeri gayrete getiren şiirler okunurdu. Enceşe (radıyallahü anh) kadınlar için şiir okurdu. Malik'in oğlu Berra da (Enceşe'nin kardeşidir) erkekleri heyecana getiren şiirler okuyordu.
Bunun üzerine Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle dedi:
Ya Enceşe! Zayıf kadınları yürütmede yavaş ol! Onlara şefkat göster. 21
Deve kervanının arkasında şarkı söylemek, ashâb-ı kiram zamanında da, Hazret-i Peygamber'in zamanında olduğu gibi Arapların süregelen âdetlerindendi. Bunlar da güzel ses ve vezinli lahinlerle söylenen şiirlerden başka birşey değildi. Buna rağmen hiçbir sa habîden 'Şu şiirler okunmasın, haramdır' diye menfi bir durum görülmemişti. Aksine bazen yorgun develeri harekete geçirmek, bazen de keyiflenmek için, bu tür şiirleri okuyanları arıyorlardı. Bu bakımdan teganninin anlaşılır, lezzet verir, güzel sesler ve ahenkli lahinlerle söylenilir bir söz olarak haram edilmesi caiz değildir.
IV. Derece
1. Hacıları uğurlamak için yapılan tegannidir. Zira hacılar, önce memlekette davul çalınarak, güzel nağmeler söylenerek gezdirilir. Böyle yapmak ise mübahtır. Çünkü söylenenler Kâbe nin, Makam-ı İbrahim'in, Hatimin, Zemzemin; diğer hürmetli yerlerin, çölün ve ilgili makamların vasıfları hakkında söylenilmiş şiirlerdir. Bu Allah'ın beytine olan şevki canlandırır, alevlendirir. Eğer dinleyenin kalbinde bu şevk varsa. . . . Eğer şevk yoksa yeniden şevk meydana getirip harekete geçirir. Hac, Allah'a yaklaştırıcı ve hacca teşvik eden nağmelerle güzel olur. Nasıl ki vaiz için vaazda konuşmasını intizamlı yapmak, Secî ile süslemek, halkı, beytin vasfını, mukaddes makamların vasıflarını ve hacdan dolayı olan sevabı söylemek sûretiyle, hacca teşvik etmek caiz ise, şiir okuya rak böyle yapmak, başka yerde de caizdir. Zira vezin, secî ile bir araya geldiği zaman konuşma kalbe daha fazla tesir eder. Buna güzel ses, vezinli nağmeler eklendiği takdirde tesiri daha da artar.
Eğer bunun beraberinde def çalmak, şahin oynatmak ve düşüş hareketleri yapmak da eklenirse tesiri daha da artar. Bütün bunlar ancak içinde mezamir ve kötü insanların alametinden olan la'b u lehv aletleri olmadıkça caizdirler. Evet, böyle yapmakla hacca gitmesi caiz olmayan bir kimseyi hacca teşvik etmek kastı varsa, hac kendisine farz olmayan kimseye anne ve babasının hacca gitmek için izin vermediği kimse gibi hacca gitmek haram olduğu gibi, hacca teşvik eden şiirlerle harekete getirilmesi de haramdır. Kendisini hacca gitmeye teşvik eden her konuşma böyle bir kimse için haram olur! Zira harama teşvik etmek haramdır. Böylece hacca giden yol emin değilse, helak nisbeti yüzde ellinin üstün deyse kalpleri hacca tahrik etmek caiz değildir. Teşvik ile kalpleri harekete geçirmek haramdır.
2. Gazilerin halkı harbe teşvik etmek için âdet edindikleri şiir ve gazelleri okumaktır. Bu da mübahdır. Nasıl ki hacca giden bir kimse için o hususta şiir okumak mübah ise. . . Fakat gazilerin şiir ve lahinleri hacıların şiir ve lahinleri gibi olmamalıdır. Çünkü savaş, savaş isteğini kabartmak, kâfirlere karşı kışkırtmak ve öf kesini tahrik etmekle olur. Şecaati güzelleştirmek, şecaat ruhunu veren şiirlerle, mal ve nefsi tahkir etmekle mümkündür.
Şair Ahmed Mutenebbî'nin şu şiiri gibi:
Şerefinle kılıçların altında ölmezsen, Şereften yoksun, zilleti tada tada ölürsün!
Başka bir şiiri:
Korkaklar korkaklığı bir tedbir sanırlar.
Oysa onların bu zarıları kötü tabiatın bir aldatmacasından başka birşey değildir!
İnsanı şecaata sevkeden vezinler, insanı şevke getiren vezinlerden farklıdır. Fakat bu da ancak savaşın mübah olduğu bir va kitte mübahtır. Savaşın müstehab olduğu bir vakitte ise, bu tür şiirleri ancak savaşa gidecek bir kimse için okumak mendub olur.
3. Düşman ile karşı karşıya gelindiği vakitte kahramanların kullandığı hamasî şiirlerdir. Bu şiirlerden gaye; hem nefsini hem de yardımcılarını şecaat ve kahramanlıkla övmektir. Bu hafif bir lafız güzel bir ses ile olduğu zaman nefse daha fazla tesir eder. Bu tür şiirler mübah olan bir muharebede mübah, mendub olan bir muharebede de mendubturlar. Fakat müslümanlar arasındaki savaşlarda, müslümanların zımmîlere karşı açtıkları savaşlarda, ve her mahzurlu savaşta bu şiirleri okumak mahzurludur. Zira mahzurlu bir işe teşvik edenlerin mahzurlu olması muhakkak ve kesindir. Savaş esnasında bu tür şiirlerin okunduğu Hazret-i Ali, Hazret-i Halid ve ashâb-ı kiramın kahramanlarından nakledilmiştir. Bunun için deriz ki, gazilerin ordusunda şahin (bir nevi alet) çal mayı menetmek uygundur. Çünkü şahinin sesi rikkate getirici, hüzün verici, kahramanlık duygusunu gevşetici, nefsin kabarmış şecaatini zayıflatıcı, insanı aile efradına, vatana dönmeye teşvik edici ve muharebede çekingenlik meydana getiricidir. Kalbi rikkate getiren diğer lahin ve sesler de böyledir.
Bu bakımdan rikkate getirici hüzün verici nağmeler teşcî ve tahrik edici nağmelerin zıddıdır. O halde askerleri savaştan soğutmak, farz olan savaşı işlemez hale getirmek kastıyla böyle bir şiir okuyan kimse âsidir. Böyle bir şiiri mahzurlu bir savaşta in sanları soğutmak için okuyan bir kimse ise, Allah'a isyan değil itaat eden bir kimsedir.
4. Ağıtın sesleri ve nağmeleridir. Bunların hüzün ve ağlamanın kabarmasında üzüntünün giderilmemesindeki tesiridir. Mahzun olmak iki kısımdır:
a. Mahmud (Güzel)
b. Mezmum (Çirkin, kötü)
Mezmum kısım daha önce kaçırılan fırsatlardan ötürü mah zun olmak gibidir. Allahü teâlâ 'Ki, elde edemediğinize üzülmeye siniz' (Hadid/23) buyurmaktadır. Ölüleri için üzülmek de bu kısımdandır. Çünkü bu, Allahü teâlâ'nın kaza ve kader-i ilahîsine kızıp küsmekten başka birşey değildir. Geri gelmeyen birşey için esef etmektir. Bu tür bir üzüntü kötü olduğu için ağıt ile insanı bu kabil hüzne tahrik etmek de kötüdür. Bunun içindir ki, ağıt hakkında açık bir yasaklama gelmiştir. 22
Mahmud (Güzel) olan üzüntüye gelince, bu üzüntü in sanoğlunun zihninde işindeki kusurundan ötürü üzülmesi, işlemiş olduğu hatalardan dolayı ağlaması demektir. Kusurdan dolayı ağlamak, üzülmek güzeldir. Hazret-i Adem (aleyhisselâm) bunun için ağlamıştır. Bu gibi bir hüznü tahrik ve takviye etmek de güzeldir. Çünkü böyle bir hüzün insanoğlunu geçmişte yaptığı hataları telafi etmeye sevkeder. Bu sırra binaendir ki Hazret-i Davud'un niyahat ve ağıtı güzel sayılır. Zira Hazret-i Dâvud'un ağıtı daimi hüzün, günah ve hatalardan ötürü çok ağlamak idi. Hazret-i Davud (aleyhisselâm) hem ağlar, hem ağlatır, hem üzülür, hem de rikkate getirirdi. Hatta onun ağlama meclislerinden cenazeler kaldırılırdı. Bunları söz ve nağmeleriyle yapardı. Böyle yapmak ise güzeldir. 'Çünkü güzel ve iyiye götüren şey hem güzel ve hem de iyidir', Bu kaideye binaen güzel sesli vaize minber üzerinden nağmeleriyle hüzün verici ve kalbi rikkate getirici şiirler okumak haram değildir. Ağlayıp ve ağlatması, böylece başkasını ağlatmaya ve kusurundan dolayı hüzne sevketmesi yasak değildir.
5. Sevinme zamanlarında sevinmeyi takviye ve daha da geliştirmek için dinlemektir. Böyle bir dinleme, eğer sevgi mübah ise, mübahtır. Bayram günlerinde, düğün cemiyetlerinde, yolculuktan dönenin dönüşü anında, velime yemeğinde, akike ve doğum zamanında, sünnet esnasında, Kur'ân'ı Kerîm'i hıfzettiği anda teganni dinlemek gibi. . . Bütün bunlar mübahdır. Bu vakitlerde te ganni dinlemek, onlara karşı sevgisini açığa vurduğundan dolayı mübahdır. Bunun caiz olmasının hikmeti şudur: Nağmelerin bir kısmı vardır ki, insanın kalbinde ferah, sürur ve sevgiyi geliştirir. Bu bakımdan kendisiyle sevinmenin caiz olduğu herşeye tahrik eden vasıtaları kullanmak da caizdir. Naklî delil, Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) Medineli Münevvereye hicret ettiği zaman kadınların damlarda def çalıp şarkılar söylemeleridir. Şöyle derlerdi:
Ondörtlük ay üzerimize doğdu Seniyet'ul Vedddan. . .
Allah'a çağıran insanları Allah'a çağırdığı sürece bize şükretmek farz oldu. 23
İşte bu, Hazret-i Peygamber'in gelişinden ötürü sevgi ve sevincini açığa vurmaktır. Böyle bir sevgi güzeldir. Onun şiir, nağme raks ve hareketlerle açığa vurulması da güzeldir. Zira ashâb-ı kiramın bir cemaatinden nakledilir ki, bu zevat-ı kiram, sevinecek bir durum olduğunda raks bahsinde geleceği gibi evlerini süsletip ayaklarına halhal taktılar ve böyle yapmak, gelişinden ötürü sevinme nin caiz olduğu herşeyin gelişi anında caizdir. Sevinme sebeple rinden olan her mübah sebep de caizdir.
Buna Sahihayn'de Hazret-i Aişe'den rivâyet edilen hadîs-i şerif işaret eder. Âişe şöyle anlatır: 'Hazret-i Peygamber beni abasıyla örttü. Mescidde gösteri yapan Habeşlilere baktım. Bu hâl ben usanmcaya kadar devam etti'.
Bu bakımdan siz, oynamaya istekli bulunan genç kadının ne kadar seyredeceğini takdir ediniz. 24
Âişe validemizin bu sözü orada uzun bir müddet durduğuna işarettir. Buhârî ve Müslim Âişe validemizden şu hadîsi rivâyet etmişlerdir: Hazret-i Ebû Bekir (radıyallahü anh) , kızı Âişe validemizin çadırına girdi. Vakit de hacıların Mina'da bulundukları vakitti. Âişe validemizin yanında iki cariye vardı. Def çalıp, el çırpıyorlardı. Hazret-i Peygamber de elbisesine bürünmüş yatıyordu. Manzarayı gören Hazret-i Ebû Bekir (radıyallahü anh) cariyeleri azarladı.
Bu esnada Hazret-i Peygamber, yüzünden perdeyi kaldırarak şöyle buyurdu:
Ya Ebû Bekir! Bırak onlar istediğini yapsınlar; zira bu günler bayram günleridir,
Âişe şöyle diyor: Hazret-i Peygamber abasıyla beni örtmüştü. Habeşlilere bakıyordum. Onlar mescidin içinde gösteri yapıyorlardı. Bu esnada Ömer (radıyallahü anh) onları azarladı. Bu manzara karşısında Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle haykırdı:
Ey Ömer! Bizi rahat bırak. Ey Benî Erfide (oyununuza devam ediniz) . 25
Amr b. Haris'in İbn Şihab'dan naklettiği hadîste de bunun benzeri vardır. Fakat o hadîste 'o iki cariye şarkı söyleyip def çalıyorlardı' ibaresi vardır. 26
Ebû Tahir'in İbn Vehb'den rivâyet ettiği hadîs şöyledir: 'Allah'a yemin ederim ki, Hazret-i Peygamber odamın kapısında durdu. Habeşliler de Hazret-i Peygamber'in mescidinde kılıç ve mızraklarıyla oynuyorlardı. Hazret-i Peygamber beni elbisesiyle bana onların oyunlarını seyrettirdi. Sonra benim için bir müddet bek ledi. Bu durum ben bırakıp gidinceye kadar devam etti. 27
Yine Hazret-i Aişe şöyle demiştir: 'Ben Hazret-i Peygamber'in yanında oyuncak bebekle oynuyordum'. Yine devamla şöyle dedi: 'Arkadaşlarım olan kızlar bana geliyorlar ve kendilerini Hazret-i Peygamber'den gizliyorlardı, Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) ise onlar bana geldikleri için sevinirdi. Bu bakımdan onlar gelir, benimle beraber oynarlardı'.
Hadîsin bir rivâyetinde Hazret-i Peygamber bir ara Âişe validemize şöyle demiştir:
- Bunlar nedir ya Âişe?
- Bunlar benim kızlarımdır.
- Onların ortasında duran şu nedir?
- Bu da attır.
- Atın üzerindekiler nedir?
- Onun iki kanadıdır.
- Hayret! İki kanatlı at da mı var?
- Sen işitmedin mi ki Hazret-i Süleymân'ın (aleyhisselâm) birkaç kanatlı atı varmış.
Hazret-i Âişe der ki: 'Bu sözüm üzerine Hazret-i Peygamber ön dişleri görünecek derecede güldü'. Bu hadîs-i şerif, bizim nezdimizde, ço cukların âdetine hamledilir. Çünkü çocuklar çamurdan ve kağıttan sûretler edinirler. Hadîsi bu mânâya hamletmenin delili, bazı rivâyetlerde 'atın kağıttan iki kanadı vardı' şeklindeki ibarele ridir.
Hazret-i Aişe der ki: Hazret-i Peygamber odama girdi. Yanımda Buas savaşının şiirlerini okuyan iki cariye vardı. Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) yatağın üzerine uzandı. Yüzünü çevirdi. O esnada Ebû Bekir içeri girdi. Beni böyle yaptığımdan dolayı azarlayıp 'Şeytanın mizmarı Hazret-i Peygamberin yanında çalınır mı?' dedi. Hazret-i Peygamber derhal yüzünü çevirdi ve şöyle dedi: 'Cariyeleri kendi haline bırak'.
Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) daldıktan sonra cariyelere işaret ettim ve cariyeler çıkıp gittiler. O gün bayram günüydü. Habeşliler mızrak, kılıç ve kalkanlarla oynuyorlardı. Hazret-i Peygamberden onları sey retmek izin istedim; (veya Hazret-i Peygamber bana 'Onları seyretmek ister misin?' diye sordu) . Ben 'Evet onları seyretmek istiyorum' de dim. Bu isteğime karşı beni arkasında durdurdu. Benim yanağım onun yanağının üstüne düşmüştü ve şöyle diyordu: 'Ey Benî Erfide! Oyununuza devam ediniz'. Bu durum ben usanmcaya ka dar devam etti. Hazret-i Peygamber 'Yeter mi?' dedi, ben de 'evet' de dim. Hazret-i Peygamber 'O halde git' dedi. Sahih-i Müslim deki ifade 'Ben başımı Hazret-i Peygamberin mübarek omuzuna koyarak onların oyunlarına baktım. Bu durum ben kendiliğimden bırakıp gidinceye kadar devam etti' şeklindedir. Bu hadîslerin tamamı Buhârî ve Müslim'de vardır. Bunlar açık bir şekilde teganninin ve oyunun haram olmadığını bildiren nasslardır. Bu nasslarda çeşitli ruhsatlara işaret vardır:
a) Oyun ruhsatı. Habeşlilerin raks ve oyun hususundaki âdetleri gizli değildir.
b) Bunu mescidde yapmak ruhsatı.
c) Hazret-i Peygamberin 'Ey Benî Erfide! Devam ediniz' şeklindeki sözü. Bu söz oynamalarını emretmek ve istemektir. Haram olduğu takdirde nasıl oynanabilir?
d) Hazret-i Ebû Bekir'le Hazret-i Ömer'in bu oyunları menetmelerine karşı çıkması ve gerekçe olarak günün bayram günü olduğunu ileri sürmesi; yani sevinme vakti olduğunu belirtmesidir. Bu da sevginin sebeplerindendir.
e) Bu hâdisede kadınların ve çocukların kalplerini, oyunu göstermek sûretiyle hoş etmekteki güzel ahlâkın, zahidlikteki katılıktan, oyun ve dinlemekten çocukları ve hanımları menetmedeki katı hareketten daha güzel olduğuna dair delil vardır.
f) Hazret-i Peygamberin Hazret-i Âişe'ye 'Sen Habeşlilere bakmayı istermisin?' diye sormasıdır. Hazret-i Peygamberin bu suali aile efradının öfkesinden veya nefretinden korkarak mecburi olarak onların gönlünü hoş etmek kabilinden değildir. Zira kadın ve çocukların oyun seyretme isteği kabardığı zaman, red cevabı vermek çoğu zaman vahşetin sebebi olabilir. Böyle birşeye sebebiyet vermek ise mahzurludur. Bu bakımdan'Bir mahzur diğer bir mahzura takdim edilir' denilmez ve böyle birşey de yoktur. İstek ve arzu olmadan başlangıçta böyle bir suale (eğer mahzur olsaydı) ihtiyaç olmazdı.
g) Teganni ve def çalmanın iki cariye için ruhsatlı kılınmasıdır. Oysa onların bu hareketleri şeytan mizmarma benzetilmiştir ve aynı zamanda burada haram olan mizmarın dışında olduğu beyanı da vardır.
h) Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) yatağın üzerine uzandığı halde cariyelerin sesleri kulağına geliyordu. Oysa eğer bir yerde yaylı saz çalınsaydı orada oturmak caiz olmazdı. Çünkü yaylı sazın sesi kulağına gelmiş olurdu.
Bu bakımdan bu olay işaret eder ki, kadınların sesi mizmarın sesinin haram olduğu şekilde haram değildir. Belki fitne korkusu sözkonusu olduğu zaman haram olur. İşte bu kıyaslar ve nasslar sevinç günlerinde teganninin, raksın, def almanın, kalkan ve kılıç ile oynamanın bayram gününe kıyasen caiz olduğuna delalet eder ve sevinç vaktinde Habeşîlerin raksına bakmanın mübah olduğuna da işaret eder. Düğün, velime, akike günleri, sünnet düğünü, seferden dönüş günü ve diğer sevinç sebepleri de bayram mânâsındadır. Kısacası şer'an kendisiyle sevinmenin caiz olduğu herşey bayram mânâsmdadır. Arkadaşların ziyaretiyle, arkadaşlarla karşılaşmakla, onlarla bir yemekte veya konuşmada bir araya gelmekle sevinmek caizdir. Bu bakımdan böyle bir toplantıda teganni dinlemek sakıncalı değildir.
6. Şevki tahrik, aşkıyla tehyiç ve üzgün nefsi teselli etmek için aşıkları dinlemektir. Eğer bu dinleyiş maşukun müşahedesiyle be raber ise, bundan gaye; şevki galeyana getirmektir. Şevk, her ne kadar esasında elem ise de, onda bir nevi lezzet de vardır. Fakat bir şartla. . . Kendisine kavuşma ricası ve ümidi eklendiği zaman. Çünkü rica ve ümit lezzetlidir. Ümitsizlik ise elem vericidir.
Rica lezzetinin kuvveti, şevkin kuvvetine göredir. Birşeyi sevmek, sevginin kuvvetine göredir. Bu bakımdan bu tür teganniyi dinlemekle aşk kabarır, şevk tahrik edilir, sevgilinin güzelliğinin vasfı hakkında mübalağa yapılır ve kavuşmadaki ümidin zevki ka zanılır. Bu ise helâldir. Eğer iştiyak duyulan şey var olması mübah olan şeylerden ise. . . Hanımına veya cariyesine aşık olan bir kimse gibi. . . Bu kimse, onların tegannisine mülâkatlarındaki lezzeti artsın diye kulak verir. Bu bakımdan sevgilisini görmekle gözü, dinlemekle kulağı, kavuşma ve ayrılmanın mânâlarının incelikle rini anlamakla da kalbi lezzetlenir. Dolayısıyla lezzetin sebepleri arka arkaya sıralanır. İşte bunlar, dünya mübahlarının ve mallarının içinde olan bir nevi lezzettir. Dünya hayatı ancak oyun ve eğlencedir. Bu da ondandır. Böylece cariyesi kendisinden gasbedi lirse veya aralarına herhangi bir sebepten ayrılık girerse teganniyi dinlemek sûretiyle şevkini tahrik edebilir. Teganni ile kavuşma ümidinin lezzetini kabartabilir.
Eğer cariyeyi satmış veya boşamış ise, bundan sonra teganni ile yeniden kavuşmayı ümit etme hevesine kapılması haramdır! Zira kavuşma ve mülâkat ile gerçekleşmesi caiz olmayan bir şevki tahrik etmek de caiz olamaz. Nefsinde bir çocuğun sûretini veya bir kadının şeklini temsil ve tahayyül edene gelince. . . Eğer bu kim senin kulağına gelen nağmeler nefsinde tahayyül ettiği sûrete kendisini teşvik eder türden ise oysa hakikatte tüysüz çocuğa ve kadına bakması da helal değildir bu tür nağmeleri dinlemesi ha ram olur. Çünkü bu nağmeler, fikrini mahzurlu fiillere tahrik etmektedir. Varılması mübah olmayan şeylere kendisini davet eden şehvetini kabartır. Şehvetin heyecanlı zamanında bulunan halk tabakasından sefihler ve tembel aşıkların çoğu bu gibi tahayyülden, kurtulamaz!
Oysa böyle bir tahayyül onların hakkında yasaktır. Çünkü bu rada gizli bir hastalık vardır! Oysa bu yasak teganninin kendisinde yoktur. Ancak doğurduğu mahzurdan gelmektedir. Bu sırra bi naen bir hekimden aşk sorulduğu zaman şöyle cevap vermiştir: 'Aşk, insanın dimağına yükselen karanlık bir dumandır. O du manı cima izale eder. Teganniyi dinlemek ise kabartır.
7. Allah'ı ve Allah'ın aşkını seven, Allah'a kavuşmaya iştiyak gösterenin dinlemesidir. Böyle bir kimse, her neye bakarsa, mut laka orada Allah'ın kudretini görür. Kulaklarına gelen her sesi ya Allah'tan dinler veya onun içinde Allah'ın kuvvet ve kudreti vardır. Böyle bir kimse için dinlemek, şevkini hareketlendirir, aşkını ve sevgisini kuvvetlendirir. Kalbinin ateşini yakar. Kalbinde anlatılamayacak kadar incelikler ve keşiflerden birçok haller çıkarır. Bu halleri ancak tadan anlar! Bu halleri, zevksiz, hissi yorgunlaşmış bir kimse inkâr eder.
Bu hallere tasavvuf lisanında vecd denir. Bu vecd ise Vücud ve müsadefe' kökünden gelir. Yani bu kimse dinlemeden önce ken dinde bulunmayan birtakım hallere nefsinde rastlar. Sonra o haller, ateşin eritip cevherleri tortusundan temizlediği gibi, kalbi yakıp bulanıklıklardan temizleyen birtakım tabî şeyleri ve tâli du rumları gerektiren sebeplere dönüşürler. Sonra bunun arkasında müşahede ve mükaşefelerin varlığına sebebiyet veren saflık gelir. Bu saflıktan kaynaklanan müşahede ve mükaşefeler ise, Allah dostlarının semeresi ve Allah'a yaklaştırıcı durumların en son varılan meyvesidir. Bu bakımdan bu durumlara götüren şeyler de yaklaştırıcılar kısmındandır. Günah ve mübahlar kısmından değildir, Bu hallerin semâ vasıtasıyla kalpte oluşmasının sebebi, vezinli nağmeleri ruhlara uygun kılmadaki ilahî sırdır. Ruhlar iştiyak, sevgi, inbisat ve inkıbaz yönünden bu vezinli nağmelere müsahhardır ve bu nağmeler ruhlarda tesir etmektedir. Ruhların seslerle etkilenmesinin sebebinin marifeti ise mükaşefe ilminin inceliklerindendir. Ahmak, katı, kalbi işlemez, teganninin lezze tinden mahrum olan bir kimse ise, dinleyenin lezzetlenmesinden, vecdinden ve halinin ızdırabmdan, renginin solmasından hayretlere düşer. Tıpkı hayvanın 'Lüzyinç' denilen helvanın lezzetinden, erkeklik vasfını kaybetmiş kimsenin cima lezzetinden, çocuğun reis olmanın ve genişleyen nüfuzunun sebeplerinden hayrete düştüğü gibi. . . Cahil kimsenin Allah'ın marifet, celâl ve azameti nin lezzetinden hayretlere düşüp onun sanatının gariplerine şaştığı gibi. . .
Bütün bunların tek bir sebebi vardır. Şöyle ki: Lezzet bir nevi id raktir. İdrak de idrak olunanı ve idrak eden kuvveti ister. Bu bakımdan idrakinin kuvveti kemâle varmayan bir kimsenin zevk duyması beklenemez. Acaba zevk alma hassasını kaybeden nasıl yemeklerin lezzetini idrak edebilir? Kulağı sağır olan bir kimse nağmelerin lezzetini nasıl idrak edebilir? Aklı olmayan 'ınakul' şeylerin lezzetini nasıl idrak edebilir? İşte böylece kalpte nağmeleri dinlemenin zevki ancak ses kulağa vardıktan sonra kalpte bulu nan bâtınî bir özellikle idrak olunduktan sonra meydana gelir! Bu bakımdan şüphe yoktur ki, bu özelliğini kaybeden bir kimse lezzeti de kaybeder.
Soru: Allah hakkında aşk nasıl tasavvur edilir ki, nağmeleri dinlemek o aşkı harekete geçirsin?
Cevap: Allah'ı tanıyan bir kimse, şüphesiz sever. Tanıması arttıkça, sevgisi de o nisbette artar. İşte sevgi arttığı zaman ona 'aşk adı verilir. Zira aşkın mânâsı ifrat derecede kuvvetli bir sevgi demektir. İşte bu sırra binaen Araplar, Hazret-i Peygamberin peygam berlikten önce Hira dağına çekilip ibâdete koyulduğunu gördükleri zaman 'Muhammed rabbine aşık olmuş' dediler.
Her güzellik, ancak o güzelliği idrak edenin nezdinde sevimlidir. Allahü teâlâ da zatıyla, sıfatıyla ve fiiliyle mutlak mânâda gü zeldir, güzeli sever. Fakat güzellik, eğer yaratılışa, rengin ber raklığına mütenasip ise göz hassasıyla (görme duyusuyla) idrak olunur. Eğer güzellik, celâl, azamet ve rütbe büyüklüğü, sıfat ve ah lâkın güzelliği, bütün yaratıklara hayrı irade etmek, devamlı onların üzerine hayli aktarmak ve buna benzer bâtınî sıfatlarla bili niyorsa, o zaman kalp hassasıyla idrak olunur. Cemâl lafzı, bazen bu tür bir güzellik için kullanılır. Bu bakımdan deniliyor ki: 'Filan adam güzel ve eemildir'. Oysa onun zahirî sıfatı kastolunmaz. Ancak böyle demek, ahlâkı güzel, sıfatları güzel, sîreti güzel dernek olur. Hatta bu bâtınî sıfatlarından ötürü bu sıfatları sevmek yönünden kişi zahirî sû retinden dolayı sevildiği gibi sevilir. Bazen de bu sevgi kuvvetlenir ve o zaman aşk ismini alır. Nice aşırılar vardır ki Şâfiî, Mâlik ve Ebû Hanîfe (radıyallahü anh) gibi mezhep sahiplerinin sevgisinde oldukça ifrata kaçmışlardır! Hatta bu sahada fazlasıyla ifrata kaçanlar, bu mez hep sahiplerinin yardımında ve mezhepleri yaymakta mallarını ve canlarını bile veriyorlardı. Mübalağa ve ifratta her aşıktan daha fazla ileri gidiyorlardı. Şu anda ölü bulunan ve sûreti güzel midir, çirkin midir, hiçbir zaman görülmeyen bir şahsın aşkını idrak etmek şaşırtıcı değil midir? Fakat bu aşk sadece onun bâtınî sûre tinin, güzel sîretinin, dindarlar için yapılan amelinden hasıl olan hayırların ve başka güzel ahlâklarının güzelliğinden ileri gelir.
Kendisinden hayırlar gördüğün bir kimsenin aşkı nasıldır? Bunu anlamaman daha da şaşırtıcıdır. Kesinlikle âlemde mah bub, güzel ve hayrdan ne varsa hepsi onun iyiliklerinden bir iyilik, kereminin eserlerinden bir eser, cömertliğinin denizinden bir avuç, âlemdeki bütün hüsn ve güzellik ister akılla, ister gözle, ister kulakla, ister diğer duyularla idrak olunsun, âlemin başlangıcından sonuna kadar, yıldızlardan ta toprakların altına kadar hepsi O'nun kudret hazinelerinden bir zerre, onun huzur nûrlarından bir lema olan bir zâtın aşkı taakkül edilemez, denil sin! Doğrusu bu şaşırtıcı ve hayret verici birşeydir.
Keşke bilseydim, bu saydığımız vasıflara sahip bulunan bir zatın sevgisi nasıl makul olamaz? O'nun vasıflarını bilen kimsele rin nezdinde onun sevgisi nasıl artmaz? Bu sevgiye, sevgi hudu dunu aşıp aşk isminin verilmesi dahi O'nun hakkında zulüm olur! Çünkü O'nun aşkı tam mânâsıyla ifade edilemez. Çok zahir olduğundan, zahir olunmaktan perdelenen nûrunun ışıldamasıyla gözlerden kaybolan zat, ortaktan münezzehtir. Eğer O nûrundan yetmiş perde ile perdelenmemiş olsaydı, O'nun yüzü nün (cemâlinin) parıltıları, huzurunun cemalini düşünenlerin gözlerini yakıp kamaştıracaktı. Eğer O'nun zuhuru, gizlenmesine sebep olmasaydı akıllar dumura uğrar, kalpler dehşete düşer, kuvvetler cılızlaşır, azalar paniğe kapılırdı.
Eğer kalpler, taşlar ve demirlerden yapılmış olsaydı O'nun tecellisinin nurlarının altında paramparça olurdu! Acaba yarasa kuşlarının gözleri nasıl güneşin hakikatini keşfetmeye muktedir olabilir? Bu işaretin tahkik ve tedkiki Muhabbet bölümünde gelecektir ve bilinecektir ki, Allah'tan başkasının muhabbeti kusur ve cehalettir. Marifet denizine daları bir kimse, Allah'tan başkasını bilmez.
Mesela İmâm-ı Şâfiî'yi, ilmini ve telif ettiği kitapları, beyazlığı, cildi, mürekkebi, kağıdı manzum kelâm ve arap dili olmak bakımından değil, Şâfiî'nin yazmasından kaynaklandığını bilen bir kimse, muhakkak Şâfiî'yi bilmeyi aşıp başkasına gitmez ve an cak Şâfiî'yi bilir. Onun muhabbeti de Şâfiî'den başkasına geçmez. Bu bakımdan Allah'tan başka herşey Allah'ın tasnifi, fiili ve fiille rinin garip ve acaip bir tecellisidir. Bu bakımdan bunu bilen bir kimse, Allah'ın sanatı olmak hasebiyle bildiği takdirde sanattan yaratıcının sıfatlarını gördüğü takdirde nitekim kitabın gü zelliğinden yazarının faziletini idrak ve kudretinin üstünlüğünü müşahede ettiği gibi böyle bir kimsenin marifeti ve muhabbeti sa dece Allah üzerine teksif olunur. O'nu geçip başkasına varmaz. Bu aşkın ortaklık kabul etmemesi de onun hududuna dahildir.
Bu aşkın vasıtası bulunan herşeyde ortaklık kabiliyeti vardır. Zira Allah'tan başka her mahbubun bir benzeri tasavvur edilebilir. Ya varlık âlemindedir veya imkan âleminde. . . Fakat bu cemâle gelince. . . (Allah cemâline) . . . Onun benzeri tasavvur olunamaz. Ne imkanda, ne de varlıkta. . .
Bu bakımdan Allah'tan başkasının sev gisine aşk ismini vermek hakîkat değil, mücerret bir mecazdır. Evet! Eksik ve eksikliğinde de hayvana yakın bulunan bir kimse, bazen aşk kelimesinden cisimlerin zâhirlerinin temas etmesini, cima vasıtasıyla şehvetin giderilmesinden ibaret olan kavuşmadan başka bir şey anlamaz. Bu bakımdan bu eşşeğe benzer kimse için aşk, şevk, visal ve ünsiyet terimleri kullanılmamalı. . . Hatta bu lafız ve mânâlardan bu kimse kaçar. Nitekim hayvanın nergiz ve rey handan kaçtığı gibi. . . Hayvan ancak çayır, kurumuş ot ve ağaç yapraklarına aşıktır. Zira bu terimler, ancak Allahü teâlâ'yı takdis etmemizi farz kılan bir mânâyı andırmadığı zaman Allah için kullanılması caiz olur. Vehimler ise, anlayışlara göre değişir. Bu bakımdan bu gibi terimlerde bu inceliğe dikkat etmek gerekir, Belki sadece Allahü teâlâ'nın sıfatlarını dinlemekten ötürü öyle bir vecd meydana gelir ki, nerede ise o vecdden dolayı kalbin damarları kopar. Zira Ebû Hüreyre (radıyallahü anh) Hazret-i Peygamberden şöyle rivâyet eder: Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) , İsrailoğulları'ndan dağın başında bulu nan bir çocuktan bahsetti. Bu çocuk annesine şöyle sorar:
- Şu gökleri kim yarattı?
- Allahü teâlâ yarattı.
- Şu yerleri kim yarattı?
- Allahü teâlâ. . .
- Bulutları kim yarattı?
- Allahü teâlâ. . .
- Gerçekten ben Allah'ın büyük bir şan sahibi olduğunu işitiyorum.
Bunu söyledikten sonra kendisini dağdan attı ve paramparça oldu. Bu durum şundan kaynaklanır: O çocuk Allah'ın celâline, tam kudretine işaret eden şeyler dinlediğinden heyecana kapılıp vecde geldi ve vecdden dolayı kendini dağdan atıverdi. Zaten se mavî kitaplar, Allahü teâlâ'nın zikriyle insanları cûş u hurûşa getirmek için inmiştir.
Seleften biri diyor ki: İncil şu hükmü okudum: 'Sizin için te gannide bulunduk, siz vecde gelmediniz. Sizin için mizmar çaldık, raks yapmadınız. (Sizi Allah'ın zikriyle şevke getirdik, fakat siz şevke gelmediniz) '.
İşte buraya kadar söylediklerimiz, zikretmek istediğimiz semânın kısımları, gerekleri ve gerektirenleridir. Kesinlikle anlaşıldı ki semâ bazı yerlerde mübah, bazı yerlerde de memduh dur.
Soru: Semânın haram olduğu durum ve yer var mıdır? Cevap: Şu gelecek beş ârızdan dolayı haram olur:
1. Dinletende olan ârız.
2. Dinletme aletinde olan ârız.
3. Sesin nazmındaki ârız.
4. Dinliyenin nefsinde veya devamındaki ârız.
5. Şahsın avam halk tabakasından olmasındaki ârız. Çünkü semâ'nın rükünleri üçtür. Bunlar tahakkuk etmedikçe semâ vardır denilmez.
a. Dinleten
b. Dinleyen
c. Dinletme aleti
1. Dinleten (teganni eden) öyle bir kadın olmalıdır k, kendisine bakmak helâl olmasın, sesini dinlemekten ötürü fitneden korkulsun. Fitneye vesile olabilecek tüysüz çocuk da kadın mânâsmdadır. Bunun da kadın gibi dinlenmesi haramdır. Çünkü fitne korkusu vardır. Bu haramlık teganni için değildir. Aksine eğer kadının konuşmasında dahi sesinin fitneye vesile olacağından korkulursa kadınla karşılıklı normal konuşma ve sohbet de haram olur. Kadının Kur'ân okuyuşundaki sesi de eğer fitneye vesile olursa haram olur. Fitnesinden korkulan tüysüz genç de böyledir!
Soru:Cevap: Bu fıkıh bakımından iki yönlü ve muhtemel bir meseledir. Bu meseleyi iki esasa ve ters yönlere çekmektedir.
Birinci esas, yabancı kadınla tenha bir yerde bulunmak ve onun yüzüne bakmak haramdır. İster fitneden korkulsun, ister korkulmasın. . . Çünkü az da olsa fitnenin zannedildiği yerdir. Bu bakımdan ilahî nizam meselenin çeşitli sûretlerine bakmaksızın kapıyı kapatmayı gerektirmiştir.
İkinci esas, fitne korkusundan emin olunduğu zaman, tüysüz çocuklara bakmak mübahtır. Bu bakımdan tüysüz çocuklar bütün bu kapıyı kapatmakta kadınlarla aynı hükümde olmazlar. Tüysüz çocuklar meselesinde hâl ve duruma tâbi olunur. İşte kadının sesi bu iki esas arasında gidip gelmektedir. Eğer biz sesini, kadına bakmaya kıyas edersek, o vakit kapıyı tamamen kapatmak farz olur. Bu kıyas, yakın bir kıyastır. Fakat kadının sesi ile kadına bakmak arasında fark vardır. Zira şehvet, kabarmasının başlangıcında kadına bakmaya davet eder. Sesinin dinlenilmesine değil. . . Bakmanın temas şehve:ini tahrik etmesi, dinlemenin tah riki gibi değildir. Bakmanın tahriki daha şiddetlidir. Kadının şarkı söylemesindeki sesinden başka sesi avret değildir. Çünkü kadınlar sahabe zamanında erkeklere selâm verirlerdi, fetva sorarlardı. Sual, müşavere ve benzeri yerlerde erkeklerle konuşurlardı. Fakat teganninin şehvet tahrikinden daha fazla etki ve tesiri vardır. Bu bakımdan kadının sesini dinlemek, tüysüz çocuklara bakmak üze rine kıyas edilirse, daha güzel olur. Çünkü tüysüz çocuklar ör tünme ile emrolunmamışlardır.
Nitekim kadınların da seslerini kısmakla emrolunmadıkları gibi. . . Bu bakımdan kadın sesini din lemek hususunda, nerede fitnenin kopmasından korkulursa orada haramdır demek daha uygundur. İşte bu fetva benim nezdimde kıyasa en uygun olanıdır ve bu fetva Âişe validimizin hane-i saâde tinde şarkı söyleyen iki cariyenin hadîsiyle takviye edilmektedir. Zira bilinir ki Hazret-i Peygamber bu cariyelerin seslerini dinlemiş ve bundan sakınmamıştır. Fakat fitne Hazret-i Peygamber için korkutucu değildir. Bunun için Hazret-i Peygamber sakınmamıştır. Bu bakımdan bu durum karşısında bu fetva kadının ve erkeğin hallerine göre değişir. Gençlik ve ihtiyarlıkları dikkate alınır.
Bu gibi fetvalarda hallerle emrin değişmesi, uzak bir ihtimal değildir. Çünkü biz deriz ki, ihtiyar bir kimse oruçlu olduğu halde eşini öper fakat genç bir kimse için böyle yapmak caiz değildir. Zira öpmek oruçlu olduğu halde cinsî ilişkiye davet eder. Bu ise, mah zurludur. Kadının sesini dinlemek ise, kadına bakmaya ve yaklaşmaya davet eder. Bu ise haramdır. Bu bakımdan bu hüküm de şahıslara göre değişir.
2. İkinci ârız alettedir. Şöyle ki alet, içkicilerin veya kadın kılığına bürünmüş erkeklerin alâmetlerindendir!. . . Böyle bir alet, mizmarlar (bir nevi çalgı aletidir) , evtar (kirişli ve telli sazlar) ve kube denilen davuldur! Bu üç çalgı aleti de yasaktır. Bunların dışında kalan aletler ise tef gibi mubah olmak esası üzerinde kalır. Her ne kadar tefin içinde halkaları bulunsa da. . . Davul,28 şahin
Bir grup da istisnasız her tür davulu haram saymıştır. Beyanın müellifi Sühreverdî bu gruptandır, Tabir diye anılan Kadîb hakkında da ulemanın ihtilafı vardır: Şafiîlerden Begavî ile Ebû Bekir b. Muzaffer, Hanbelîlerden Samirî ve İbn Hamdan, Hanelilerden es-Sadr'uş-Şehid haram olduğunu (Sernay diye anılan bir çalgı aletidir) Tabir diye anılan kadip ve diğer aletler de mübah aletlerin misalidir.
3. Üçüncü ârız sesin nazmındadır. Bu da şiirdir. Eğer şiirde hıyanetten, fahişelikten, hicivden veya Allah'a ve Hazret-i Peygamber' veyahut sahâbe-i kirâma yapılan iftiradan birşeyler nitekim rafızîler ashâb-ı kiram ve başka insanları kötülemek için böyle ter tibatlara girişmişlerdir varsa böyle bir şiiri dinlemek haramdır. İster okuyan nağme ile, isterse nağmesiz okusun. Dinleyen, oku yanın ve söyleyenin ortağı olur, Böylece belirli bir kadının vasfını belirten bir şiir de haramdır. Zira erkekler huzurunda kadının vasfını tasvir etmek caiz değildir.
Kâfirler ve bid'atçıları hicvetmeye gelince, böyle bir küfür caizdir. Zira Hazret-i Peygamberin şairi Sabit'in oğlu Hasan 'Hazret-i Peygamberi müdafaa ve kâfirleri hicvederdi ve aynı zamanda Hazret-i Peygamber kendisine böyle yapmasını emir buyurmuştur. 29
Nesih'e gelince, Nesih yanakların, şakakların vasıflarını, boyunun posunun güzelliğini ve kadınların diğer vasıflarını karıştırmak sûretiyle okunan şiirdir. Böyle bir şiirin okunmasında düşünmek gerekir. Sıhhatli fetvaya göre bu şiiri okumak, ister te ganniyle, isterse tegannisiz olsun haram değildir. Dinleyen bir kimse, bu vasıflarını belirli bir kadına hamletmemelidir. Eğer bu vasıfları ille de bir kadına hamletmesi gerekiyorsa, kendisine helâl olan eşine veya cariyesine hamletmelidir. Eğer bu vasıfları yabancı bir kadına hamlederse, bunun için kendisi günahkar olur. Bu kadın hakkında fikrini yorduğundan dolayı meşgul olur! Sıfatı busöylemişlerdir. Mâlikîlerin 'çalgı aletleri mutlaka haramdır' demelerinden de haram olduğu görüşünde oldukları anlaşılır.
İmâm-ı Şâfiî 'Irak'ta Tabi?' denilen birşey gördüm. Onu zındıklar icat etmişlerdir. Onunla halkı Kur'ân ve zikirden alıkoyuyorlar' demişse de, bu söz harama delâlet etmez. Aksine İmâm-ı Şâfiî'nin onü başka bir illetten dolayı kerih gördüğüne delâlet eder.
Çobanların çaldığı kaval hususunda da ihtilaf vardır. Üç imamın kitaplarında olduğu gibi bir grup haram olduğuna taraftardır. Bir kısım Şâfiilere göre mübahdır. İbn Tahir Makdisî, Ebû Bekr el-Amirî, Gazâlî ve Rafı bu gruptandır. İbn Ferkah, İzz b. Abdisselâm, İbn Dakik el-id, Kadı Hüseyin, İmâm Haremeyn bu huş nata mezhebin iki görüşünü de nakletmişlerdir. Maverdî 'Şehirlerde mekruh, sefer ve meralarda çalınması mübahdır' demiştir (Bkz. İthâfu's-Saâde, VII/505)
Bir kimse için en uygun olanı, teganni dinlemekten tamamen sakınmaktır. Eğer kendisine bir aşk hâkim olursa, her dinlediğini ona yormalıdır. İster ona uygun lafızlarla olsun, ister olmasın. Zira hiçbir lafız yoktur ki, onu çeşitli mânâlara hamletmek müm kün olmasın! Bu bakımdan o kimse ki Allah sevgisi onun kalbine galip gelir, o şiirde geçen zülüflerden mesela küfür zulmetini hatırlar. Yanağın parlaklığıyla îman nûrunu, visalin zikriyle Allah'ın likasını, ayrılık zikriyle Allah'tan mahçup olup merdudlar kitlesinde olmayı, visal ruhunu teşvik eden koğucunun zikriyle, Allah ile daimi ünsiyeti teşvik eden dünyanın mânilerini ve âfetle rini hatırlamalıdır.
Bu kelimeleri bu mânâlara hamletmekte, bir istihraca, tefek küre ve mühlete ihtiyaç yoktur. Kalpte galip bulunan mânâlar lafızla beraber kişinin fehmine derhal intikal eder ve gelirler. Nitekim bir şeyhten şöyle rivâyet edilmiştir. Bu zat çarşıdan geçer ken 'On salatalık bir habbeye (bir kuruşa) ' diyen birini işitince bu zat derhal vecde kapıldı. Kendisine 'Neden vecde kapıldın?' diye sorulduğu zaman, şöyle dedi: Madem salatalıkların onu bir habbeye satılmaktadır, acaba şerlilerin kıymeti nedir?' Başka biri çarşıdan geçerken Ey çöl saterisi (tereotu-kekik) !' dedi. Bu sözü dinleyen kişi vecde geldi. Kendisine şöyle soruldu: 'Seni vecde getiren nedir?' Dedi ki: Ben onu dinledim, sanki şöyle diyordu: 'Çalış, gayret et! Benim sevabımı ve mükafatımı görürsün'.
Hatta acem asıllı bir kimse bazen arap diliyle manzum şiirler okunduğu zaman, vecde kapılır. Zira o şiirlerin bazı harfleri acem harflerine benzer ve acem asıllı zat, o harflerden başka mânâlar anlar.
Nitekim bazıları şu şiiri okumuştur:
Geceleyin sadece beni onun hayali ziyaret etti.
Ben de onun hayaline hoş geldin, safa geldin dedim.
Bu şiiri dinleyen acem asıllı kişi vecde geldi. Kendisine bunun sebebi Sorulduğu zaman dedi ki: 'Şair diyor ki, biz helak olmaya yaklaştık'. Hakîkaten acemin dediği doğrudur. Çünkü 'zar' keli mesi acemcede 'helâke yaklaşan kimse' demektir. Böylece acem asıllı kişi zannetti ki, hepimiz helake yaklaştık demek istiyor. Dolayısıyla âhiret helkini hatırladı.
Allah sevgisiyle yanıp tutuşan bir kimsenin vecde kapılması ise, anlayışına göredir. Anlayışı ise, hayaline göredir. Onun tahay yül ettiği mânânın şairin muradına ve diline uygun düşmesi şart değildir. Bu bakımdan bu vecd haktır ve doğrudur. Zira âhiret hel 'akini hisseden bir kimse için en uygunu, aklının müşevveş olması, azalarının tir tir titremesidir. Bu bakımdan durum bu olduktan sonra lafızların kendilerini değiştirmekte pek büyük bir fayda yok tur. Bir mahlukun aşkına düşen bir kimse için, en uygunu hangi lafızla olursa olsun, nağmeleri dinlemekten sakınmaktır. Bir kimse ki, Allah sevgisi ona galip gelmiştir, ona lafızlar zarar ver mez. Lafızlar ince ve şerefli himmetinin mecraları ile ilgili mânâların anlaşılmasına mâni de değildir.
4. Dördüncü ârız, dinleyendedir. Şehvetin dinleyene galip olması ve dinleyenin de daha gençliğin başlangıcında bulunmasıdır. Bu sıfat başka sıfatlardan daha galiptir. Bu bakımdan böyle bir kimsenin nağmeleri dinlemesi ister belirli bir şahsın sevgisi kal bine galip gelsin, ister gelmesin haramdır. Zira böyle bir kimse, nasıl olursa olsun yanağın, şakağın, ayrılışın, visalin vasıflarını dinlememeli, aksi takdirde bu vasıflar onun şehvetini tahrik edip kamçılar ve bu vasıfları belirli bir sûret üzerine hamleder. Şeytan bu sûreti onun kalbine ilka eder. Böylece şehvet ateşi kalbinde tutuşur. Şerrin iteleyici faktörleri kabardıkça kabarır. Bu ise şeytanın hizbine yardım etmenin ta kendisidir. Allah'ın hizbi olan ve bu gibi rezaletlerin önleyicisi olan aklı mahrum etmekten başka birşey değildir. Bu takdirde şeytanın askerleri olan şehvetler ile Allah'ın hizbi olan akıl nûru arasında kalpte daimi bir çatışma olur. Ancak bu çatışma, iki ordudan biri tarafından fethedilerek tamamen istila edilmiş bir kalpte sözkonusu değildir. Bizim bu zamanımızda kalplerin çoğu şeytan ordusu tarafından fethedilmiş ve o ordu kalpleri istila etmiştir. Bu bakımdan o orduyu püskürtmek için insan yeniden savaş sebeplerinin varlığına muhtaç olur. Bu bakımdan müstevlî ordusunun silahlarını çoğaltmak, kılıçlarını keskinleştirmek nasıl caiz olur? Oysa teganni dinlemek böyle bir kimse hakkında şeytan ordusunun silahını kes kinleştirmek demektir. O halde böyle bir kimse teganni meclisin den çıkarılmalıdır. Zira böyle bir kimse teganniden zarar görür!
5. Beşinci ârız, şahsın avamdan olmasıdır. 30 Aynı zamanda avamın kalbinde Allah'ın sevgisi de galip gelmiş değildir. Bu bakımdan böyle bir kimse için dinlemek güzeldir. Çünkü şehvet kalbine galip gelmiş değildir ki, kendisi için dinlemek mahzurlu olsun. Fakat diğer mübah lezzetler gibi, onun hakkında dinlemek mübah kılınmıştır. Meğer ki bu kimse dinlemeyi kendisine âdet etmiş, yol edinmiş, vakitlerinin çoğunu onu dinlemekle geçiriyor olmasın. İşte bu takdirde şahitliği reddedilen sefih bir kişi sayılır. Zira semaya devam etmek suçtur. Nitekim ısrarla devam edilen küçük günah büyük günaha dönüşür. İşte bunun gibi bir kısım mübahlar da devam etmekten ötürü küçük günaha dönüşürler. Habeşîlerin arkasını takip edip devamlı bir şekilde onların oyunlarını seyretmek gibi. . . Çünkü böyle yapmak yasaktır. Her ne kadar bunları seyretmek esasında yasak değilse de. . . Çünkü Hazret-i Peygamber bunu yapmıştır.
Satranç oynamak da bu kabildendir. Zira bu oyun mübahdır. (Bu fetva Şâfiî'ye göredir) . Fakat buna devam etmek şiddetle mekruhtur. Oyundan gaye, lezzet almak ve eğlenmek ise, bu oyunda kalbin istirahat etmesi sözkonusu olduğundan mübah olur. Zira kalbi istirahate kavuşturmak, bazı vakitlerde kalbin tedavisi yerine geçer ki kalbin istekleri yeniden canlansın ve diğer vakitlerde ka zanç ve ticaret gibi dünya için, namaz ve okumak gibi din için ciddi bir şekilde çalışsın.
Çalışmanın zorlukları arasında oyunun güzel görünmesi tıpkı yanak üzerindeki benin güzel görünmesine benzer. Eğer benler bü tün yüzü kaplarsa mutlaka çirkinleştirir ve çok çirkin bir yüz meydana çıkar! O . halde çokluktan ötürü güzellik çirkinliğe dönüşür. Bu bakımdan her güzelin çoğu, güzel olmaz. Her mübahın çoğu da, mübah olmaz. Zira ekmek mübahdır. Fakat onu ih tiyaçtan fazla yemek haramdır. İşte bu teganniyi dinlemenin mü bahlığı da diğer mübahlar gibidir.
Soru: Senin ileri sürdüğün bu görüş, teganni dinlemenin bazı hallerde mübah ve bazı hallerde mubah olmadığı neticesine varıyor. Bu bakımdan sen neden daha önce 'teganni dinlemek mutlak mübahtır' dedin? Zira tafsilata muhtaç bulunan bir ko nuda evet veya hayır ile cevap vermek yanlıştır!
Cevap: Esasında senin sözlerimden bu şekilde hüküm çıkarman yanlıştır. Çünkü tafsilat, hakkında düşünülen şeyin kendisinden kaynaklanırsa, o zaman onun hakkında mutlak şekilde hüküm vermek dediğin gibi yanlış olur. Fakat onun bizzat kendisinden değil de hariçten gelip onunla ilgili bulunan arızî hallerden kaynaklanıyorsa bu takdirde o hükmün hakkında mutlak şekilde konuşmak yasak değildir. Acaba görmez misin ki, bize balın helâl olup olmadığı sorulduğu zaman, biz şöyle diyoruz: 'Bal mutlak helâldir'. Oysa bal, baldan zarar gören şeker hastasına ha ramdır ve yine bize içki hakkında sorulduğu zaman biz'içki ha ramdır' deriz. Oysa boğazında lokma kalmış ve içkiden başka o lokmayı yutmaya yardım edecek bir meşrubat bulamayan bir kim seye içkiden lokmayı yutmak için yudumlamak helâl olur. Fakat içki, içki olmak hasebiyle haramdır. Ancak burada ihtiyaç sebebiyle mübah olmuştur.
Bal da bal olma hasebiyle helâldir. Ancak zarar vereceği zaman haram olur. Arızdan dolayı olan hükme iltifat edilmez. Zira alışveriş helâldir. Cuma namazı için okunan ezanın vakti geldiği zaman ârızdan dolayı haram olur ve buna benzer daha nice ârızlar vardır. Teganni dinlemek de mübahlar cümlesindendir. Güzel, vezinli, mânâsı anlaşılır bir sesi dinlemek bakımından hü küm budur. Haram olması ise, zatının hakikatinden hariç bulu nan bir ârızdan ötürüdür. Bu bakımdan mübahlık delilinin yü zünden perde kalktığı zaman biz, delilin zuhurundan sonra da muhalefet edenin muhalefetinden perva etmeyiz.
İmâm-ı Şâfiî'ye gelince, teganninin haram olması asla onun mezhebinden değildir. Şâfiî teganniyi âdet ve sanat edinmiş kişi hakkında kesinlikle şöyle demiştir: 'Bu kişinin şahitliği caiz değildir'. Çünkü teganni bâtıla benzer mekruh olan oyunun cin sindendir. O halde kim onu sanat edinirse, o kimse sefahat ve mürüvvetsizliğe nisbet edilir. Her ne kadar teganninin haram olması açık değilse de!. . .
Bu bakımdan eğri kişinin nefsi teganniye nisbet edilmiyorsa ve onun için de meclise getirilmemiş ve gelmemişse, aksine aşka ge lip onu terennüm ediyor diye biliniyorsa, bu takdirde kişinin mü rüvveti sakıt olmaz. Şahitliği de iptal olunmaz. (İmâm-ı Şâfiî bunları söyledikten sonra) Hazret-i Aişe validemizin hane-i saâdetinde şarkı söyleyen iki cariyenin hadîsiyle delil getirmiştir.
Abdülâlâ'ınn oğlu Yunus der ki: İmâm-ı Şâfiî'ye Medinelilerin teganni dinlemeyi mübah saymalarını sordum; şöyle cevap verdi: 'Hicaz bölgesinin âlimlerinden hiç kimse yoktur ki, teganniyi kerih görsün. Ancak tegannide bulunan vasıflardan ötürü kerih görmüşlerdir'.
Hida (bir nevi teganni) dostların eski eserlerini ve kalıntılarını hatırlatma ve şiir nağmelerinde sesi güzelleştirmeye gelince, bunlar mübahtır. İmâm-ı Şâfiî 'Bu lehvdir, mekruhtur, bâtıla benzer' demişse, onun bu cümlesi şöyle tahlil ve tefsir edilmelidir: 'Lehvdir'. Bu sözü doğrudur, fakat Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) ona bakmış ve onu kerih görmemiştir. Belki 'faydasız fiil mânâsına' gelen 'lehv' ve 'lağv'den ötürü, Allahü teâlâ muahaze etmez. Çünkü in sanoğlu günde yüz defa başına elini koymayı kendisine vazife edi nirse, böyle yapması mânâsızdır, fakat haram değildir. Allahü teâlâ, 'Allah sizi yeminlerinizdeki lağv'dan dolayı sorumlu tut maz' (Bakara/225) buyurmuştur.
Madem ki, azirn ve samimiyet olmadığı takdirde Allahü teâlâ'nın İsmi celilmin, birşey üzerine yemin yoluyla zikredil mesi kişinin muahaze edilmesine sebep olmuyor ve yeminin tam aksine hareket vardır, bununla beraber fayda da mevcut değildir; bütün bunlara rağmen yine de muahazeye sebebiyet vermiyor, o halde şiir ve raksla nasıl insanoğlu muaheze edilir?
İmâm-ı Şâfiî'nin 'bâtıla benzer sözüne gelince, bu söz Şâfiî'nin bu işin 'haram' olduğuna inandığını belirtmez. Belki İmâm açıkça 'o bâtıldır' deseydi bile yine de o işin haram olduğuna delalet et mezdi. Ancak onun açıkça 'bu bâtıldır' demesi 'faydadan yoksun dur' mânâsını ifade ederdi. Zira bâtıl demek faydasız demektir. Bu bakımdan kişinin eşine, mesela 'Nefsini sana sattım' demesi, hanımın da 'Ben satın aldım' demesinden maksat, latife yapmak ve oynaşmaksa bu akit bâtıldır ve haram değildir. Ancak şeriatın men ettiği 'mülk edinme' konusu kastedilirse, o zaman haramdır. İmâm-ı Şâfiî'nin 'Mekruhtur' sözüne gelince, bu söz, daha önce te ganninin mahzurlu olarak belirttiğimiz bazı yerlerine hamledil melidir veya bu kerahet, kerahet-i tenzihiyye üzerine hamledilme lidir. Çünkü İmâm-ı Şâfiî satranç oynamanın mübah olduğunu biz zat ifade etmiş ve arkasından 'her oyunu mekruh görüyorum' demiştir. Kendisinin illet olarak gösterdiği buna delalet eder. Çünkü der ki: 'Satranç oynamak din ve mürüvvet sahiplerinin âdeti değildir'.
İşte onun bu sözü, bu kerahetten kerahet-i tenzihiyye nin kas tedildiğine delalet eder. Yine Şâfiî'nin teganniye devam edildiği takdirde devam edenin şahitliği reddedilir' demesi teganninin ha ram olduğuna delalet etmez. Aksine kişinin bazen çarşıda ekmek yemesiyle ve mürüvveti ihlal edici bazı hareketiyle de şahitliği red dedilebilir. Nitekim dokumacılık 'mübah' bir sanat olduğu halde mürüvvet sahiplerinin sanatından sayılmaz. Bazen 'hasis' bir sa natla uğraşan bir kimsenin şahitliği reddedilir. (Oysa sanatı mü bahdır) .
Bu bakımdan İmâm-ı Şâfiî'nin ta'lili (din ve mürüvvet sahibinin âdetinden değildir diye illet getirmesi) delâlet eder ki, o kerahetten kerahet-i tenzihiyyeyi kasdetmiştir. Bu zan Şâfiî'den başka diğer büyük imamlar hakkında da bu şekilde yürütülmelidir. Eğer onlar mutlaka haram olduğuna hüküm verirlerse, bizim söylediklerimiz onların aleyhine delil ve hüccettir. 31
7) Tirmizî
8) Tilâvet-i Kur'ân bölümünde gelmişti,
9) Iraki aslına rastlamadığını söylemektedir.
10) Tilavet-i Kur'ân bölümünde geçmişti.
l1) Helâl- Haram bölümünde geçmişti.
12) Ebû Dâvud, Taberânî
13) Müslim, Buhârî
14) Buhârî
15) Müslim ve Buhârî
16) Müslim ve Buhârî
17) Buhârî, Ebû Dâvud, Tirmizî, Hâkim
18) Beğavî, Şair Nabiğa'nın ismi Kays b. Abdullah'tır.
19) Tirmizî
20) Müslim, Şerid ismi Şureyd olarak da okunabilir.
21) Ebû Dâvud, Müslim, Buhârî
22) Müslim, Buhârî
23) Beyhakî
24) Müslim, Buhârî
25) Müslim
26) Müslim
27) Müslim
28) Gazâlî'ye göre Kûbe denilen küçük tef hariç, davulların bütün çeşitleri mübahdır. İmâm Rafı de Gazâlî'ye tâbi olmuştur. Bir grup âlime göre savaş davulu hariç bütün davulları çalmak haramdır. Maverd'iye göre aletler haram, mekruh ve mübah olmak üzere üçe ayrılır. Bu zata göre savaş için çalınan davul da haramdır. (Bkz. İthaf us-Saade)
29) Müslim, Buhârî
30) Avamdan maksat, marifetullah ehlinin dışında kalan herkes demektir. Sadece dünyevî ilimleri tahsil eden âlimler bu sınıfa dahildir. Kadı Hüseyin der ki, semâ konusunda halk üç kısma ayrılır:
1. Avam
2. Zahidler
3. Arifler
Avama gelince, nefislerine hakimiyetleri olmadığı için onlara haramdır. Mücahedelerrinin olmasından dolayı zahidlere mübahdır. Arkadaşlarımıza gelince, onlaR için teganni kalplerinin diriltilmesi için müstehabdır. (İthâfu's-Saâde, VII/510)
31) sema Ebû Hanîfe'ye göre fahiş bir şeyle veya içki âlemine mahsus aletlerle beraber olması hariç mübahdır. İmâm Malik'e göre de mübahdır. İmâm-ı Ahmed b. Hanbel'e göre de mübahdır. Oğlu Salih'in yanında dinlediği sabittir. (Bkz. İthaf us-Saade, VII/515)
4. Semâ'nın Haram Olduğunu Savunanların Delilleri ve
Semâ'nın haram olduğunu savunanlar, şu ayet ile istidlâl etmişlerdir:
İnsanlardan kimileri de Allah yolundan bilmeyerek saptırmak ve o yolu eğlence yerine tutmak için bâtıl ve boş lafa müşteri çıkar, (kıymet verir) ler. . . (Lokman/6)
İbn Mes'ûd, Hasan-ı Basrî ve Nehâî ayetteki 'lehv'el-hadîs' ifa desi ile teganninin kastedildiğini söylemişlerdir.
Hazret-i Âişe'nin rivâyetine göre Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle bu yurmuştur:
Allahü teâlâ şarkıcı cariyeyi, onun alış verişini, onun bedelini ve ona teganni öğretmeyi haram kılmıştır. 32
Biz onların bu delillerine şöyle cevap veririz: Hadîste şarkı söyleyen 'cariye'den murad, içki meclislerinde erkeklere şarkı söyle yen kadındır. Zaten biz daha önce yabancı ve nikah düşen bir kadının, fasıklar için ve fitneye düşmesinden korkulan kimseler için, şarkı söylemesinin haram olduğunu söylemiştik. Onlar zaten satılmaz cariyeden ancak mahzurlu olanını kastederler.
Cariyenin efendisine şarkı söylemesine gelince, hadîsten bu nun haram olduğu anlaşılmaz. Belki fitneden korkulmadığı takdirde sahibi olmayan bir kimse de cariyenin sesini dinleyebilir. Delil olarak, Müslim ve Buhârî'den iki cariyenin Hazret-i Aişe'nin evinde şarkı söyledikleri ve Hazret-i Peygamberin onları dinlediği gös terilebilir.
Allah yolundan saptırmak için 'lehv'el-hadîs'i33 din ile değiştirmeye gelince, bu haram ve kötüdür. Bunun haramlığı mü nakaşa götürmez. Oysa her teganni, din karşılığında satın alınmış olmadığı gibi, her teganni de Allah yolundan saptırıcı değildir! Ayette yasaklanan teganni ancak din karşılığında alınan ve satılan tegannidir. Eğer Kur'ân dahi Allah yolundan saptırmak için okunursa, okunması haram olur.
Bir münafık İmâm oluyordu ve 'Abese' suresinin dışında bir zamm-ı sure okumuyordu. Çünkü bu surede Hazret-i Peygambere yapılan ilahî bir azarlama vardır. Bunun üzerine Hazret-i Ömer kendisini öldürmek istedi. Halkı idlâl edip saptırdığından dolayı Hazret-i Ömer onun bu fiilini haram gördü (Oysa Kur'ân okuyordu) . Bu bakımdan şiir ve teganni ile insanları saptırma sözkonusu ise, onun haram sayılması daha evladır. Teganninin haramlığmı sa vunanlar şu ayetlerle de istidlal etmişlerdir:
Şimdi siz bu Kur'ân'a mı hayret ediyorsunuz? Bir de gülü yorsunuz da ağlamıyorsunuz. Siz baş kaldırıyorsunuz. (Necm/59-61)
İbn-i Abbâs diyor ki: 'Sâmidûn' Himyer lisanında 'teganni edi yorsunuz' mânâsına olursa en uygunu gülmeyi de ağlamayı da haram kabul etmektir. Çünkü ayet bunu kapsamaktadır.
İtiraz: Haram olan gülmek, onların müslümanlara müslüman oluşlarından dolayı gülmeleridir.
Cevap: Bu onların müslümanlarla alay etmek için okumuş oldukları şiir ve tegannilere mahsustur. Nitekim Allahü teâlâ 'Şairlere ise, sapık kimseler uyarlar' (Şuara/224) buyurmuştur ve bu şairlerden 'kâfirlerin şairlerini' kastetmiştir. Bu ayet esasında şiirin haram olduğuna delâlet etmez.
Teganniyi haram sayanlar Hazret-i Cabir'in (radıyallahü anh) Hazret-i Peygamber'den rivâyet ettiği hadîsle de istidlal etmişlerdir. Hazret-i Peygamber şöyle buyurmaktadır:
İlk ağıt söyleyen ve ilk teganni eden İblis aleyhillânedir. 34
İşte görüldüğü gibi İblis ağıt ile teganniyi bir araya getirmiştir.
Cevap olarak deriz ki: İblis'in ilk ağıt ve teganniyi yapması şüphesiz ki, her ağıt ve teganniyi haram kılmaz. Ondan Hazret-i Davud'un ağıtı, günahkârların günahlarından dolayı ağlamaları istisna edilmiştir. İşte böylece sevgi, üzüntü ve iştiyakı tahrik edip kabartan teganninin mübah olduğu yerlerde istisna edilmelidir.
Nitekim bayram günü, Hazret-i Peygamber'in evinde iki cariyenin te gannisi ve Hazret-i Peygamberin Medine'ye teşrif buyurdukları zamanda Medineli kızların 'Ondörtlük ay Şeniyet'ül Veda'dan bizim üzerimize doğdu' meâlindeki şiirleri istisna edildiği gibi. . .
Teganninin haram olduğunu savunanlar Ebû Umame'nin Hazret-i Peygamber'den rivâyet ettiği şu hadîsi de hüccet göstermişlerdir:
Kim teganni etmek sûretiyle sesini yükseltirse. Allahü teâlâ, onun için iki şeytan gönderir. Onlar onun omuzlarında ka rar kılar. Topuklarıyla o susuncaya kadar vurup üzengilerler!35
Cevap olarak deriz ki: Bu hadîs-i şerif daha önce belirttiğimiz teganninin bazı türlerine hamledilir. Bu hadisten kalpte şeytanın hedefi olan şehvet yaratıkların aşkını tarif eden teganni kaste dilmiştir. Allah'a doğru götüren şevki, bayramdan ötürü sevin meyi veya herhangi bir çocuğun doğumu anındaki sevinci veya aziz ve hatırı sayılır bir kimsenin gurbetten gelmesi anındaki te ganniye gelince, bütün bu yerlerde ve zamanlarda teganni şeytanın hedefine ters düşer. Delil olarak Âişe validemizin evin deki iki cariyenin ve Habeşlilerin hikâyesi ve daha önce sahih kay naklardan naklettiğimiz hadîsler bunu göstermektedir.
Bu bakımdan, bir tek yerde birşeyin caiz olduğu tesbit edildi mi, bu tes bit onun mübah olduğuna bir nasstır. Bir yerdeki yasak ise tevil edilmeye ve başka bir mânâya hamledilme ihtimali olan bir ya saktır. Fiil ise, onun tevili olmaz. Zira yapılması haram olan birşey ancak mecburiyet ve zorlama ile olursa helâl olur. Bu bakımdan yapılması mübah olan birşey birçok ârızdan dolayı haram olabilir. Hatta niyet ve kasıtlardan dolayı da haram olur. (İçkicilere benzemek niyetiyle içilen şerbetin haram olduğu gibi) .
Teganniyi haram görenler Ukbe b. Âmir'in Hazret-i Peygamberden rivâyet ettiği şu hadîsle de istidlal etmişlerdir.
Kişinin oynadığı ve oyuncak yaptığı herşey bâtıldır. Ancak atını alıştırmak, ok (ve silah) ile atıcılık yapmak ve hanımıyla oynaşmak bu hükmün dışındadır. 36
Cevap olarak deriz ki: Hadis'teki "O bâtıldır' sözüne gelince: Bu sözcük, haram olduğuna delalet etmez. Habeşlilerin oyunlarına bakmakla lezzetlenme ve teferrüc, hadîste istisna edilen üç hük mün dışında kalan bir şeydir. Oysa aynı zamanda haram da değildir. Belki burada mahsur ve sayılı olmayan, kıyas yönünden mahzurlu ve sayılı bulunan hükme dâhil edilir.
Nitekim Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:
Müslüman bir kişinin kanını akıtmak ancak üç sebepten bi riyle helâl olur. 37
Hazret-i Peygamber'in bu hadîs-i şerifte saydığı bu üç şeye dördüncüsü ve beşincisi de ilhak olunur. İşte böylece kişinin hanımıyla oynaşmasının da lezzetten başka bir faydası yoktur. Madem ki zevkten başka faydası olmayanan oynaşma helâldir, o halde bostan ve bahçelerde gezmenin, kuşların seslerini dinlemenin ve oyunların diğer çeşitlerinin ki kişi onlarla oynar durur haram ol madıklarına delildir. Her ne kadar bu tür oyunlara 'bâtıl' vasfını yakıştırmak caiz ise de. . .
Teganni dinlemenin haram olduğunu savunanlar, Hazret-i Osman'ın şu sözünü de delil getirmişlerdir:
Ben hiçbir zaman tegannide bulunmadım. Hiçbir zaman kendi elimle şehvetimi dindirmedim. (veya herhangi bir te mennide bulunmadım) , Hazret-i Peygamber ile biat ettikten bu yana sağ elimle tenasül uzvuma dokunmadım. (İbn Mâce)
Cevap olarak deriz ki: Diyelim ki kendi eliyle şehvetini dindirip menisini akıtmak ve sağ eliyle aletine dokunmak haram olsun. Eğer bu teganninin haram olduğuna delil ise, acaba Hazret-i Osman'ın bunları haram olduğu için terkettiği nasıl tesbit edilir?
Bu grup aynı zamanda İbn Mes'ûd'un (radıyallahü anh) şu sözüyle de istidlal etmişlerdir:
Teganni kalpte nifakı bitirip, geliştirir. 38
Bazıları da İbn Mes'ûd'un bu sözüne 'nitekim su, sebzeleri bitirdiği gibi' ibaresini ilave etmiştir. Bazıları da bunu Hazret-i Peygambere kadar vardıran merfû bir hadîs olarak kabul etmiştir. Oysa bu hadîs sahih değildir. 39
İbn Ömer'in (radıyallahü anh) yanından ihrama giren bir grup hacı geçti. O grubun arasında teganni eden biri vardı. İbn Ömer onlara şöyle hi tap etti: 'Ne yapıyorsunuz! Allahü teâlâ sizin iyiliğinizi dinletme sin. Dikkat ediniz, Allahü teâlâ sizin iyiliğinizi dinletmesin!
Nâfî şöyle. anlatır: İbn Ömer'le beraberdim. İbn Ömer, bir ço banın kaval sesini dinledi. Bunu üzerine iki parmağını iki kulağına tıkadı. Sonra yoldan çıktı ve bana sormaya başladı: Ya Nâfî! Kavalın sesini duyuyor musun?' Ben 'hayır' deyinceye kadar, uzaklaşmaya devam etti ve sonra parmaklarını çıkardı ve dedi ki: 'Hazret-i Peygamberin böyle yaptığını gördüm'. 40
Fudayl b. İyaz 'Teganni, zinanın merdivenidir!' demiştir. Başka biri de şöyle diyor: Teganni fısk ve fücurun elçilerinden bir elçidir!'
Yezid b. Velid şöyle demiştir: Teganniden sakınınız! Çünkü teganni hayayı eksiltir, şehveti artırır ve mürüvveti yıkar ve mu hakkak teganni şarabın yerine geçer. Sarhoşluğun yaptığım yapar. Eğer muhakkak tegannide bulunmak mecburiyetinde iseniz, bari onu kadınlar yanında yapmayınız. Zira teganni zinaya davet edicidir'.
Biz bütün delillerin cevabı olarak deriz ki: İbn Mes'ûd'un 'teganni nifakı bitirip, geliştirir' sözüne gelince, İbn Mes'ûd bu rada şarkı söyleyen hakkında bu sözü sarfetmiştir. Zira teganni, bilfiil yapanın kalbinde nifakı geliştirir. Çünkü söyleyenin gayesi; sesini başkasına arzetmek, sesini tervic edip satmak ve daimi bir şekilde nifak göstermek hevesidir. Halk sesine rağbet etsin diye kendini halka sevdirmek peşindedir. Fakat böyle olması da tegan ninin haram olmasını gerektirmez. Çünkü güzel elbise giymek, süslü püslü atlara binmek, ziynetin diğer çeşitlerini takmak, zi raat ve mal ile böbürlenmek ve bunlara benzer hareketler de in sanın kalbinde riyakarlık ve münafıklığı geliştirir. Fakat bunların tümü hakkında mutlak haramdır denilmez. Zira nifakın kalpte yer etmesinin sebebi sadece günah değildir. Belki halkın gözüne ilişen mübahlar, bu hususta daha fazla tesir ederler. Bunun için Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) altında bulunan attan indi ve atın kuyruğunu kesti. Çünkü atın güzel yürüyüşünden ötürü Hazret-i Ömer nefsinde böbürlenme hissetti ve ondan dolayı da bu harekete başvurdu. İşte bu ni fak, mübahlardandır.
İbn Ömer'in (radıyallahü anh) 'Dikkat ediniz, Allah sizin iyiliğinizi dinlet mesin' sözüne gelince, bu söz, teganninin, teganni olmak hasebiyle haram olduğuna delalet etmez. İbn Ömer'in yanından geçen ce maat ihrama girmiş kimselerdi. İhrama girenlere basit sözler söy lemek uygun değildir ve onların durumlarından teganniyi bir vecd ve Allah'ın beytinin ziyaretine karşı olan bir aşktan dolayı dinle medikleri anlaşılıyordu. Belki bunlar sadece oyun ve eğlence için söyleyip duruyorlardı. Bu bakımdan İbn Ömer onların ve içinde bulundukları ihramın haline nisbeten münker düşen bu durumlarını çirkin görmüştür. Hâllerin durumlarına gelince, onların hakkında ihtimaller oldukça çoktur.
İbn Ömer'in iki parmağını iki kulağına tıkamasına gelince, İbn Ömer'in kölesi ve beraberinde bulunan Nâfî'ye 'sen de par maklarını kulağına tıka' şeklinde emir vermemesi ve onun dinle mesini yasaklamaması, bu grubun, İbn Ömer'in yaptığından delil getirmelerine ters düşer. İbn Ömer parmaklarını kulaklarına sesin haram olduğundan dolayı değil, ancak hal-i hazırda kulağını ve kalbini eğlenceye tahrik eden sesten dolayı tıkamayı uygun bulmuştur. O anda içinde bulunduğu bir fikrin veya zikrin kesil mesine sebebiyet verebilecek bu sesten o fikir veya zikrin daha evla olduğunu düşünmüştür. Hazret-i Peygamber de (sallâllahü aleyhi ve sellem) böyle yapmış ve beraberinde o anda bulunan İbn Ömer'i dinlemekten menet memiştir. İbn Ömer'in fiili de haram olduğuna delâlet etmez. Terkedilmesinin daha evla olduğuna delâlet eder.
Biz de zaten birçok halde teganniyi terketmenin daha evla olduğunu görmekteyiz. Dünyanın bazı mübahlarını terketmek eğer o mübahların işlenmesi kalpte menfi bir tesir yapacağı bili nirse daha evladır. Çünkü Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) namazı kıldırdıktan sonra Ebû Cehm'in elbisesini sırtından çıkarı vermiştir. Zira o elbisenin üzerinde Hazret-i Peygamberin kalbini meşgul eden çizgi ve işaretler vardı. Acaba Hazret-i Peygamberin bu fi ili elbise üzerindeki çizgi ve işaretlerin haramlığma delalet eder mi? Umulur ki, Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) öyle bir halde idi ki; çobanın kaval sesi, o hâl üzerinde iken onu meşgul edebilirdi. Tıpkı elbise deki işaretin kendisini namazda meşgul ettiği gibi. . . Belki daima hakkı gören bir kimse için teganni dinlemek sûretiyle kalpte saklı bulunan şerefli halleri galeyana getirmek ihtiyacı kusur sayılır. Her ne kadar böyle bir ihtiyaç hakkın şuhudunda daimi olmayan bir kimseye nisbetle kemâl görünürse de. . . Bu sırra binaen Ebû Hasan Ali b. İbrahim Husarî41 şöyle demiştir: 'Söyleyeni öldüğü zaman, sonu gelen bir teganniyi dinlemeyi neyleyim?' O bu sözüyle işaret eder ki, ancak Allahü teâlâ'dan dinlemek daimidir.
Bu bakımdan dinlemenin ve şuhudun lezzeti içerisinde bulunurlar. Onlar hile ile kalbi böyle bir lezzete yöneltmeye muhtaç değildirler.
Fudayl b. İyaz'ın Teganni zinanın merdivenidir!' şeklindeki sözüne ve buna yakın başka fikirlere gelince, bu söz, fâsık ve nef sanî şehvetlere sahip olan ve yeni yetişen gençler üzerine hamle dilmelidir. Eğer bu hükümler umumi kabul edilirse, o vakit Hazret-i Peygamber evinde şarkı söyleyen iki cariyenin sesini dinlemezdi.
Kıyasa gelince, teganni dinlemek hakkında en son söylenen söz şudur; Çalınması yasak olan evtar denilen sazlar üzerine kıyas edilmesidir. Oysa daha önce de teganni ile sazlar arasındaki fark geçmişti veya teganni lehv-u la'b'dır denilecektir. Evet, haddi zatında teganni lehv-u la'ba'dır. Fakat bütün dünya lehu la'ba dır. Nitekim Hazret-i Ömer (kendisiyle münakaşa eden) hanımına şöyle demiştir: 'Sen evin köşesinde bulunan bir oyuncaksın'.
Kadınlarla cereyan eden oynaşmaların tamamı lehvdir. Ancak çocuğun varlığına sebep olan cinsî ilişki bunun dışındadır. Böylece içinde fuhşiyat bulunmayan şakalar da helâldir. Nitekim Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) ve onun ashâbından bu tür şakalaşmalar nakle dilmiştir. Nitekim bunun tafsilatı Dilin Afetleri bölümünde Allah'ın izniyle gelecektir.
Acaba Habeşlilerin oyunlarından daha aşırı bir oyun gösterebi lir mi? Buna rağmen nass ile onların oyunlarının mübah olduğu sabit oldu. Buna ilaveten derim ki, oyun kalbe rahatlık verir. Kalpten düşüncenin ağır yükünü hafifletir. Kalpler zorlandıkları zaman körleşir. Onları rahata kavuşturmak, çalışmak hususunda onlara yardım etmektir. Mesela daima fıkıh ilmine devam edene cuma gününde tatil yapmak uygundur Zira bir gün tatil yapmak diğer günlerde ciddiyetle çalışmaya vesile olur. Sair vakitlerde na file namaza devam eden bir kimsenin bazı vakitlerde tatil yapması uygundur. İşte bunun içindir ki bazı vakitlerde namaz kılmak mekruh kılındı! Bu bakımdan tatil yapmak çalışmaya yardımcıdır. Oyun da ciddi gayret göstermeye yardımcıdır. Katıksız ciddiyete daimi bir şekilde sarılmaya kişi sabredemez. Acı hakikate ve halis ciddiyete ancak daimi bir şekilde peygamberlerin nefisleri dayana bilir. Bu bakımdan eğlence ve oyun, yorgunluk ve bitkinliğe karşı kalbin ilacıdır. O halde mübah olması uygundur. Fakat fazla ilaç almak uygun olmadığı gibi, oyun ve eğlenceye de fazla dalmak uygun değildir.
Hâl böyle iken bu niyetle yapılan eğlence ve oyun insanı Allah'a yaklaştırıcı amellerden olur. Bu hüküm, teganni dinlemek, kal bindeki güzel bir sıfatın hareket etmesine vesile olmayan bir kimse hakkındadır. Belki bu kimse sadece teganni dinlemekle lezzet ve istirahat temin eder. Bu bakımdan bizim zikrettiğimiz hedefe (mahmud bir sıfatın kalpte harekete geçmesine) ulaşmak, için te ganni dinlemenin müstehab sayılması uygundur, Evet, böyle ol mak, kişinin kemâlinin eksik olduğuna delalet eder. Çünkü, kâmil kimse odur ki, nefsini Allahü teâlâ’nın gayrisiyle rahat ettirmeye muhtaç olmaz. Fakat iyilerin hasene ve sevapları Allah'ın dergah ı izzetine yakın bulunanlar için günah sayılır. (Bu söz Sehl Tüsterî'ye aittir) . O halde kalp ilaçlarının ilmini ihata eden, kalp teki çeşitli incelikleri ki onlar vasıtasıyla kalp hakka sevkedilir bi len bir kimse anlar ki kalbi bu gibi işlerle rahata kavuşturmak ke sinlikle fayda verici bir deva ve ilaçtır. Hiçbir zaman insanoğlu bu ilacı kullanmaktan müstağni değildir.
32) Beyhakî
33) Taberî'ye göre lehv'el-hadîs davul demektir, Ata'ya göre lehv'el-hadîs, oyun ve eğlence demektir. Bazılarına göre, dinde cidal yapmaktır.
Bazılarına göre de Allah'ın zikrinden alıkoyan herşey demektir, (İthaf us-Saade, VII/517)
34) Irakî bu hadisin aslına rastlamadığım söylemiştir. (Deylemî, Hazret-i Ali'den)
35) İbn Eb'id-Dünya, Taberânî
37) Müslim, Buhârî
38) Simen sahipleri
38) Ebû Davud, Beyhâkî
39) isnadında ismi zikredilmiyen bir ravi vardır. (İthâfu's-Saâde, VII/525)
40) Ebû Dâvud
41) Risale meşayihindendir. Bağdad'da oturuyordu. H. 371 senesinde vefat etmiştir.
SEMÂ' VE VECD KONUSU DEVAMI;